تلاش کشورهای جهان برای جلوگیری از مرگ زبان ها - امید شکری

تلاش كشورهاي جهان براي جلوگيري از مرگ زبان‌ها - اميد شکري
مقدمه
زبان، پديده‌اي منحصر به فرد است که روند تکامل انسان در جامعه توسط آن به نسل‌هاي بعد منتقل مي‌شود. اگر زبان از جامعه انساني گرفته شود، چرخه اجتماعي از حرکت مي‌ايستد؛ جامعه انساني از هم گسسته، فرهنگ و تمدن بشري هم نابود مي‌شود. از زبان به عنوان کليد شبکه‌هاي ارتباطي و گاهي نيز سرمايه فرهنگي ياد مي‌شود که افراد با تسلط بر آن مي‌توانند علاوه بر برقراري روابط اجتماعي، نوعي هويت ويژه کسب کنند. پس هويت فرد چه در سطح قومي ‌و در سطح ملي تا حدود زيادي بستگي به زباني دارد که او فرا مي‌گيرد.
وقتي که از حفظ، تقويت و توسعه فرهنگ يک جامعه سخن به ميان مي‌آيد، زبان نيز به عنوان يک عامل اساسي مطرح مي‌شود، چرا که زبان در حکم رشته اي است که فرهنگ گذشته و حال را به هم پيوند مي‌دهد. در سه قرن اخير روند نابودي زبانها به نحو فزاينده و دهشتناکي رو به رشد بوده است، به نحوي که نوع بشر در هر ماه دو زبان را از دست مي‌دهد. اين روند بيشتر در مناطقي چون آمريکا و استراليا ملموس است. در حدود ۳۰۰۰ زبان به طور جدي در معرض نابودي قرار دارند و بر اساس يافته‌هاي جديد دانشمندان، بيشترين زبانها داراي کمترين متکلمان هستند؛ به نحوي که تعداد متکلمين برخي زبانها کمتر از ۱۰۰۰۰ نفر و در مواردي کمتر از ۱۰۰۰ نفر است. بر اساس هشدار جدي زبانشناسان مبني بر احتمال نابودي ۴۰ درصد زبانها در اين قرن، [1] سازمان ملل و يونسکو اقدام به تدوين طرحي براي حفظ زبانهاي موجود کرده اند که از موارد آن مي‌توان به نامگذاري روز ۲۱ فوريه به نام روز جهاني زبان مادري اشاره کرد.
تاريخچه
بنگلادش اولين كشوري بود كه در نوامبر سال ۱۹۹۹ پيشنهاد رسمي‌ خود را مبني بر نامگذاري روز ۲۱فوريه (۳-۲ اسفند) به نام روز جهاني زبان مادري به سازمان يونسكو ارائه كرد. طرح ارائه شده از سوي دولت بنگلادش و انجمن جهاني طرفداران زبان مادري در سي‌امين نشست عمومي ‌سازمان يونسكو به تصويب نمايندگان كشورهاي عضو رسيد.با تعيين اين روز به عنوان روز جهاني زبان مادري، طرحي توسط يونسکو تهيه و به کشورهاي عضو ابلاغ شد که در آن برنامه‌هاي متنوعي براي مردم جهان تدارک ديده شده بود. کشورهاي جهان از آن پس در ۲۱ فوريه اين روز را جشن مي‌گيرند که از جمله کشورهاي پيشرو در پاسداشت روز جهاني زبان مادري مي‌توان به آمريکا، انگليس، کانادا، جمهوري چک، هندوستان، بنگلادش و … اشاره کرد.
[1] سازمان ملل
در پنجاه و پنجمين نشست عمومي‌سازمان ملل، که رياست آن را «يان کاوان» (Jan Kavan) وزير اسبق امور خارجه جمهوري چک بر عهده داشت، وي اعلام کرد که روز جهاني زبان مادري باعث ايجاد احترام متقابل فرهنگ‌ها و زبان‌هاي مختلف شده و سبب غني‌تر شدن فرهنگ‌ها مي‌گردد. همچنين با اشاره به سير تاريخي نامگذاري روز جهاني زبان مادري ازسوي يونسکو و روند صعودي نابودي زبان‌ها افزود: «سازمان ملل و يونسکو در جستجوي راهي براي حفظ زبان‌ها به عنوان ميراث مشترک بشري هستند و سيستم آموزشي چندزبانه را به کشورها توصيه مي‌کنند».وي با اشاره به وجود خلاقيت بسيار در خصوصيات زبان، وجود نزديک به ۶۷۰۰ گونه زباني و لزوم حفظ زبان به عنوان عنصر ارزنده ميراث فرهنگي و هويت اجتماعي، توجه به سابقه تاريخي روز جهاني زبان مادري و مبارزات تاريخي مردم بنگلادش و نيز فعاليت‌هاي ارزنده سازمان طرفداران جهاني زبان مادري (Mother Language Lovers of the World) را لازم و ضروري دانست.
وي همچنين اين روز جهاني را خدمت مناسبي در جهت گراميداشت ياد و خاطره پروفسور استفان وورم (Stephen Wurm)، زبانشناس شهير ايتاليايي مجاري تبار برشمرد که قادر بود به ۵۰ زبان صحبت کند. وورم، اطلس جامع زبان‌هاي در حال انقراض را تکميل نمود و در اين اثر بيش از ۳۰۰ گونه زبان در حال نابودي را جمع آوري و ثبت کرد.
وي توانست گونه زباني Cornish را که گفته مي‌شد در سال ۱۹۷۷ به طور کامل نابود شده است، احيا نمايد. اکنون نزديک به ۱۰۰۰۰ نفر در انگليس به آن زبان تکلم مي‌کنند.
کاوان افزود: زبان مادري به عنوان ابزار ارتباطي نقشي بسيار مهم در تکوين شخصيت افراد دارد و روز جهاني زبان مادري، اعلاميه جهاني تنوع فرهنگي و محافظت از بينش سنتي مردم بوده و جلوگيري از نزاعهاي غير منطقي بر سر کالاها و خدمات فرهنگي، از اهداف آن به شمار مي‌روند. از کشورهاي عضو که سيستم آموزشي چند زبانه را به کار گرفته اند، سوئيس، نروژ، هلند و هند نمونه‌هاي موفقي به هستند که با استفاده از اين سيستم، به اهداف يونسکو جامه عمل پوشانيده و مردم را به فراگيري چند زبان ترغيب نموده اند. اينترنت نيز ابزار بسيار قدرتمندي براي دستيابي موفق به اطلاعات فرهنگي به شمار مي‌رود. تاکنون تنها از کتابخانه‌ها و موزه‌ها براي تبادلات فرهنگي استفاده مي‌شد، ولي امروزه کشورهاي عضو قادرند تا با کمک ابزارهاي ترجمه و منابع چندزبانه الکترونيک به عنوان ابداعاتي مفيد از تنوع فرهنگي خويش محافظت کنند.اميدوارم که روز جهاني زبان مادري احترام متقابل ملل دنيا را تقويت کرده و سنتهاي فرهنگي را که زبان نمونه بارز آن است، غني تر گرداند.»
جمهوري چک
در سال ۲۰۰۴، اين مراسم در کشورهاي مختلف با حضور مسئولين يونسکو برگزار گرديد. در پراگ پايتخت جمهوري چک نيز در ۲۰ فوريه برپا شد. در اين مراسم، مدير كل يونسكو کويچيرو ماتسورا با اشاره به اينکه زبانها روح بشريت هستند، گفت: «زبانها، اين ميراث معنوي بشر، زاده مي‌شوند، تکامل مي‌يابند و متاسفانه در برخي موارد محکوم به نابودي هستند. اگر تلاش خويش را براي نجات زبانها آغاز کنيم به سود ماست. بايد تمامي‌سعي خود را براي مراقبت از زبانها به عنوان ميراث معنوي جهاني بکار گيريم که اين امر در سايه سيستم آموزشي چند زبانه محقق خواهد شد. يونسکو از آن سياستهاي زباني که بر مبناي ارتقاي زبان مادري در سيستم آموزشي چندزبانه باشد، حمايت ميکند.
در کشورهاي اسپانيولي زبان ضرب المثل مشهوري با اين عنوان رواج دارد: “Hablando,se entiende la gente”٫ انسانها با صحبت کردن همديگر را مي‌فهمند. فرهنگ صلح هنگامي‌شکوفا مي‌شود که مردم از حق طبيعي استفاده از زبان مادري در تمام شئون زندگي برخوردار باشند.
طي 3 قرن گذشته بسياري از زبانها در وضعي غم بار و به طور فزاينده نابود شده اند و امروز بيش از نصف ۶۰۰۰ گونه زباني در خطر نابودي قرار دارند.اخيرا طي يک آمارگيري مشخص شد که ۵/۷۴ درصد از جمعيت روسيه سفيد به زبان مادري تکلم مي‌کنند؛ با اينحال کميسيون ملي زبانشناسي اعلام کرده که زبان بلاروسيها با مسائل و خطرات جدي مواجه است؛ چراکه اين کشور نيز زير نفوذ رسانه‌هاي روسي زبان قرار دارد و متاسفانه هيچ برنامه خاصي براي ارتقا و توسعه در رسانه‌ها و حتي آگهي‌هاي اين کشور وجود ندارد.» وي همچنين ارتقا تنوع زبانشناختي و آموزشي بر مبناي سيستم آموزشي چندزبانه و افزايش آگاهي از زبانها و سنتهاي فرهنگي بر مبناي تساهل و گفتگو را از اهداف نامگذاري روز جهاني زبان مادري را برشمرد.وي افزود: «در زندگي روزمره، از صحبت کردن به زبان مادري لذت مي‌بريم. زبان يکي از اجزاي بسيار مهم و حياتي زندگي، تفکرات و رفتارهاي ماست، ولي اغلب نقش مهم آنرا در برقراري ارتباط و ايجاد حس فهميدن و فهماندن فراموش مي‌کنيم. از ميان تمامي‌زبانهاي جهان، زبان مهم و حياتي براي بيان احساسات و شناخت زباني است که براي اولين بار به وسيله آن سخن گفته، ارتباط برقرار کرده و در خانواده هويت يافته ايم. روز جهاني زبان مادري گامي‌ در راه ارج نهادن به زبانهاي موجود است که هريک به نوبه خود مظهر فرهنگي خاص مي‌باشند.»
کانادا
در کشور کانادا با توجه به تنوع قومي، سيستم فدرالي و سيستم آموزشي چندزبانه، علاوه بر فعاليتهاي مستمر دولتي انجمنهاي مختلفي نيز در مورد زبان مادري فعاليت مي‌کنند که از آن جمله مي‌توان به انجمن جهاني طرفداران زبان مادري که نقش بسيار مهمي‌در تصويب ۲۱ فوريه به عنوان روز جهاني زبان مادري داشت و انجمن زبانهاي بين المللي و تاريخي (International and Heritage Languages Association) اشاره کرد. اين انجمن به عنوان يک سازمان غير انتفاعي، فعاليت خود را بر حفظ، احيا و ترويج ۲۰ گونه زباني رايج در ادمونتون کانادا آغاز کرده است. اهم فعاليتهاي اين انجمن در جهت کمک به افزايش آگاهي همه مردم از زبانها و فرهنگهاي مختلف قرار دارد که اين امر نهايتا به بارورتر شدن سطح زندگي مي‌انجامد.
در اين بين دانشگاهها و مدارس نقش عمده اي بر عهده دارند. انجمن در کنار اين فعاليتها، اهداف زير را مدنظر دارد:ترويج و افزايش آگاهي عمومي ‌از کليه زبان‌هاشناسائي تمامي‌فرهنگها که بيانگر زبان‌ها نيز هستند و حمايت از بسط و توسعه سياستهاي زباني که به زبانها فرصت مي‌دهد تا برايشان حفاظت از خود را در سطح جهان و در کنار حفظ هويت اجتماعي ممکن سازد.ترويج احترام متقابل و درک عميق از تفکر و زندگي که اينها نيز به نوبه خود بيانگر زبانهاي مختلف در سطح دنيا مي‌باشند.
اين انجمن با اشاره به اينکه زبان مادري اولين زباني است که انسان با آن مي‌آموزد، مردم آنرا به بهترين وجه مي‌فهمند و از آن بهره مي‌گيرند و ابزاري ارتباطي است که انسانها توسط آن شناخته مي‌شوند، بسيار ضروري مي‌داند که به مفهوم ارزشي اين ميراث معنوي بشر ارج نهاده شود، زيرا انسان براي بيان هويت و تعلق خويش آنرا ترجيح مي‌دهد. ]البته منظور انساني است که آسيميله نشده است.[ همچنين اين انجمن با اشاره به فرصتهاي محدود انسانها در مواجهه با فرهنگها و زبانهاي گوناگون، خواستار رفع موانع موجود بر سر راه آشنائي مردم با اين زبانها و برقراري رابطه مابين فرهنگها و زبانهاست.شايان ذکر است که مراسم گراميداشت روز جهاني زبان مادري امسال (21 فوريه 2005) توسط اين انجمن در 19 فوريه برابر با اول اسفند83 در ادمونتون برگزار مي‌شود.
انگلستان
در کشور انگلستان و در مارس ۲۰۰۴ انجمني به نام انجمن حفظ زبانهاي در حال نابودي (Society of Endangered Languages) و با مشارکت زبانشناسان و محققان برجسته اي همچون پروفسور پيتر آئوستين (Peter Austin)، ديويد کريستال (David Crystal)، نيکلاس اولستر (Nicholas Olster) و… تشکيل شد که با کمک بلاعوض ۲۰ ميليون پوندي دولت انگليس و زير نظر کالج سلطنتي مطالعات آفريقائي و شرقي اداره مي‌شود.
پروفسور پيتر آئوستين مدير يکي از پروژه‌هاي اين انجمن، با اشاره به روند تصاعدي نابودي زبانها، اهداف اين انجمن را مطالعه، آموزش، ضبط و نگهداري زبانهاي در حال نابودي بر مي‌شمارد. وي مي‌افزايد که تلاش عمده اين انجمن، ضبط زبانهاي در حال انقراض در کنار سعي بر حفظ اينگونه زبانهاست. وي از مشارکت زبانشناسان برجسته اين کشور و همکاري بسيار نزديک محققين براي انجام اين پروژه خبر داد و اولين برنامه اين انجمن در طي دو سال آينده را تلاش براي حفظ ۴۰ گونه زباني، از جمله ۲ گونه زباني Mayan در گواتمالا، گونه Archo در قفقاز، گونه Siwi در کشور مصر که در زبان Berber ادغام شده و گونه Vurse در ونواتوو اعلام کرد.
وي همچنين بهره گيري از اينترنت و لوازم کمک آموزشي نظير CD را براي دستيابي به اهداف انجمن مفيد دانست.نيکولاس اولستر رئيس اين انجمن با اشاره به شرايط حاد فعلي مي‌گويد: «موقعيت زبانها در سطح دنيا بسيار بحراني است. با توجه به جمعيت جهان و وجود ۶ تا ۷ هزار گونه زباني، مي‌توان نتيجه گرفت که بسياري از زبانها متکلمان اندکي دارند. هشدار جدي زبانشناسان مبني بر احتمال نابودي ۴۰ درصد از زبانها در طي قرن اخير و توجه به اينکه ۹۵ درصد زبانها فقط توسط ۴ درصد از جمعيت دنيا مورد استفاده قرار مي‌گيرند، خبر از وضعيت نامناسب بسياري از گونه‌هاي زباني مي‌دهد.»ديويد کريستال نيز به عنوان يکي از سرشناس ترين زبانشناسان انگليس و يکي از اعضاي اين انجمن، با اشاره به اهميت تنوع زباني، آنرا معادل با تنوع انساني مي‌داند و مي‌افزايد: « نژاد بشر به اين دليل در سطح سياره زمين موفق است که مي‌تواند خود را با شرايط متفاوت تطبيق دهد.» به نظر وي نيروي عقلاني زبان معادل توانائي بيولوژيکي انسان مي‌باشد. وي نابودي هر گونه زباني را به معناي نابودي يک جهان بيني خاص مي‌داند.برنامه يونسکو براي گراميداشت روز جهاني زبان مادري، ۲۱ فوريه ۲۰۰۵ يونسکو با تاکيد بر سيستم آموزشي چندزبانه، شعار امسال روز جهاني زبان مادري را به زبانهاي نشانه اي و خط بريل اختصاص داده است. به همين منظور نمايشگاهي با همکاري فدراسيون جهاني ناشنوايان و اتحاديه جهاني نابينايان برگزار خواهد شد.
نتيجه گيري
بنابر يافته‌هاي جديد محققين در مورد تاثير آموزش کودکان به زبان مادري، يونسکو سيستم آموزشي چندزبانه را رمز پايداري زبانهاي مادري دانسته و استفاده از اين سيستم را به کليه کشورهاي جهان توصيه مي‌کند. چنانکه کويچيرو ماتسورا مديرکل يونسکو در روز جهاني زبان مادري سال ۲۰۰۱، با اعلام اين مطلب که کودکان بايد در سنين پائين به زبان مادري در مدارس آموزش ببينند، خواستار تحقق اين شعار از سوي کليه کشورها شده است.به عنوان مقايسه، بد نيست بدانيم که در کشوري همچون هندوستان، حدود ۸۰ زبان در مراحل مختلف تحصيلي به کار گرفته مي‌شوند، در قاره آفريقا حدود ۲۰۱۱ زبان وجود دارد که به دليل حضور چندين ساله کشورهاي استعمارگر در قاره سياه و اجراي سياست آسيميلاسيون به انحا مختلف، زبانهاي انگليسي، پرتغالي، اسپانيولي و فرانسوي بيشترين متکلمان را دارا مي‌باشند، در آمريکاي لاتين نيز شرايط مشابهي حاکم است، در حاليکه آموزش در اروپا عمدتا با زبانهاي رايج اين اتحاديه صورت مي‌گيرد.
در ايران، با وجود به رسميت شناخته شدن حق تحصيل به زبان مادري براي اقوام در اصول ۱۵ و ۱۹ قانون اساسي و استفاده از اين اصول در مورد برخي اقليتها، به نظر مي‌رسد که تا اجراي آنها در مورد اقوام ايراني هنوز فاصله وجود داشته باشد.
در پايان ذکر اين نکته خالي از فايده نيست که بسياري از موسسات فرهنگي فوق الذکر و همچنين سازمانهاي معتبر ديگري همچون SIL، داراي دوره‌ها و خدمات بين المللي ميباشند که جا دارد زبانشناسان ايراني با گسترده تر کردن دايره فعاليتهاي علمي‌خود از طريق ارتباط فعال با اين نهادها، در جهت شناساندن زبانهاي اقوام ايراني و همچنين به روز کردن دانسته‌هايشان تلاش نمايند.
منابع:پرايد،ج.ب، يادگيري و تدريس زبان، ترجمه سيد اکبر حسيني –نشريه دانشجوئي سايان، شماره ۸، اسفند ۱۳۸۲[3] http://www.unesco.org/[4] http://www.sil.org/[5] http://www.un.org/www.bbc.co.uk
——————————————————————————–
http://www.baybak.com/Baybak/?p=4728