شاعیر و ساواشچی،علیرضا نابدل حاققیندا

Şair ve savaşçı: Tebriz’in yiğit oğlu Ali Reza Nabdel (Oktay) - Ahmet Kırmızıgül

23 Ağustos 2006 -


Şair Ve Savaşçı: Tebriz’İn Yiğit Oğlu Ali Reza Nabdel (Oktay) - Ahmet Kırmızıgül (Bu yazı 20. yüzyıl İran devrimci hareketinin tanınmış bir kahramanı ve çağdaş Azeri şiirinin gölgede kalmış büyük bir temsilcisi hakkındadır.) I 1971 Martında İran polisi olağanüstü teyakkuz durumundaydı. 1 ay önce kuzeydeki ormanlarda birdenbire beliren küçük bir gerilla grubu üzerine gönderilen on binlerce askerle 20 gün süren çarpışmalardan sonra imha edilmiş, ancak, bu beklenmedik olay, 1953 darbesinden beri politik eylemin adının bile unutulduğu bir polis devleti haline gelen İran'da eylemin askeri boyutlarını aşan bir etki yaratmıştı. Gerilla hareketinin başladığı anda bastırılmasına rağmen, olayın ardından başta başkent Tahran olmak üzere büyük kentlerde beliren duvar yazıları, yoksul mahallelerde dağıtılan yasak bildiriler, geceleri işlek meydanlara gizlice yapıştırılan afişler, aydınlar, öğrenciler ve işçileri birden sardığı gözlenen heyecan ve beklenti havası, yüzeydeki durgun görüntünün altında bir şeylerin harekete geçtiğine, darbeden sonra ezilmiş, dağıtılmış ve artık marjinalleşerek ülke gündeminden kesin olarak çıkmış olduğuna inanılan İran komünist hareketinin yeniden başını kaldırdığına işaret ediyordu. Ancak polis, olayın ardından yapılan kitlesel tutuklamalar ve sorgulamalara rağmen, gelişmelerin ardındaki yeni örgütlenmenin yapısını çözmekte başarılı olamamıştı. Bu atmosfer içinde rutin arama ve kontrol faaliyetlerini iki katına çıkaran Tahran polisi, bir gece yaptığı yol kontrollerinden birinde üzerinde iki kişi bulunan bir motosikleti durdurmaya çalıştı. Motosiklettekilerin dur emrine silahla karşılık vermesinin ardından çıkan kısa çatışmada 20’li yaşlardaki şüphelilerden biri öldürülürken diğeri karnından vurulmuş olarak yaralı ele geçirildi. Şüphelilerin üzerinde bulunan bildiriler, yazının başında söz edilen gerilla eylemini de gerçekleştiren, adı yeni duyulmaya başlayan Halkın Fedaileri Gerillaları adlı örgütün üyeleri olduklarını gösteriyordu. II Durumu ayrıntılı bir sorgulamaya el vermediğinden yaralı, polis gözetiminde hastaneye kaldırıldı. Ancak, burada başındaki polis bir anlığına odayı terk ettiğinde kendisini encereden dışarı attı. Peşinden koşan polisler tarafından engellendiğinde, düşme sonucu bir eli bileğinden kırılmış olduğu halde, açık yarasından içeri soktuğu sağlam eliyle iç organlarını parçalamaya çalışıyordu. SAVAK' ın tecrübeli sorgucuları, konuşmamak için yapılan intihar girişimlerinin çoğu kez tutuklunun direncinin sonuna gelmiş olduğuna işaret ettiğini biliyorlardı. İntihar girişimi engellendiğinde çoğu kez enerjilerinin son kırıntısını da tüketmiş olan tutuklular moral çöküntüsü içinde konuşmaya başlıyordu. Bu yüzden işi sıcağı sıcağına bitirmek için, acılarına son verilip tedavi görebilmesi için konuşmasını önerdiler. Yaralı, bu öneriye sonraları devrimci çevrelerde bir slogan haline gelecek olan şu cevabı vermekle yetindi: “Kurşun sizin, söz benim.” III Kısa süre sonra, yaralının adının Ali Reza Nabdel olduğu ve solcu kimliği yüzünden gizli polis SAVAK tarafından çoktandır fişlenmiş bulunduğu ortaya çıktı. Nabdel, bir kaç yıl önce SAVAK tarafından tertiplendiğine inanılan beklenmedik bir ölümle genç yaşta hayata veda eden ünlü yazar ve araştırmacı Samed Behrengi önderliğindeki “Tebriz çevresi” denen genç Azeri aydınlar grubunun tanınmış adlarından biriydi. Tebriz çevresi, baskı altındaki Azeri kimliğine olan bağlılıkları ve sol düşüncelere karşı fazla gizleyemedikleri yakınlıkları yüzünden başından beri SAVAK' ın titiz gözetimi altındaydı. Ancak, Marksist eğilimleri bilinmekle birlikte, faaliyetlerini edebiyat, Azeri folklor araştırmaları ve eğitim sistemiyle ilgili incelemelerle sınırlamış görünen grubun doğrudan politikayla ilgilendiğini gösteren bir kanıt bulunamamıştı. Ali Reza Nabdel, Tebriz çevresinin bütün üyeleri gibi edebiyatla yakından ilgileniyordu. “Oktay” mahlasıyla kaleme aldığı Türkçe şiirleri, yaşamayı başarmakla birlikte, sistemli devlet baskısı ve dünyanın en büyük şiir dillerinden biri olan Farsçanın gölgesinde kalmak yüzünden gelişimi engellenmiş olan İran Azeri şiirine biçim ve içerik açısından getirdiği yenilikle dikkat çekiyordu. Ne var ki, şahlığın Azeri kültürüne uyguladığı ağır baskı yüzünden yayımlanma şansı bulamayan bu şiirler, sadece dar bir arkadaş çevresi tarafından tanınıyordu. Kaldı ki, yavaş ve temkinli tartışmalar sonunda, emperyalizmle tam bir bağımlılık ilişkisi içinde İran' ı ezen polis devletine karşı koymanın tek yolunun silahlı mücadeleden geçtiği inancına varan Tebriz çevresi, edebi ve bilimsel çalışmaları ikinci plana itip şahlığa karşı açık savaşa girmenin yollarını aramaya başlamıştı. 1953 darbesinden sonra, ulusalcıların dağılması ve önderliğinin teslimiyeti yüzünden komünist partisinin (Tude) utanç verici bir yenilgiye uğramasıyla, Ayetullah Humeyni gibi radikal din adamlarının çevresinde toplanmış bazı İslamcı gruplar dışında İran’da şahlığa karşı örgütlü muhalefet kalmamıştı. Bununla birlikte, sol ve ilerici güçlerin yenilgisi İran ile sınırlıydı. Dışarıda devrimler ve ulusal kurtuluş savaşları yükselmeye devam ediyordu. Yenilginin ardından bütün bir eylemciler kuşağı sahneden çekilmişken, 1960’lar İran’ında dünyada yükselen sol dalgadan (Küba devrimi, Cezayir ve Vietnam kurtuluş savaşları vb.) etkilenen ve yeniden mücadelenin yollarını arayan yeni bir kuşak yetişiyordu. Tebriz çevresi de bu kuşağa aitti. Bu kuşak, Behrengi, ağır sansürü atlatarak “Küçük Kara Balık” kitabını yayınlatmayı başardığında, masalın dört dörtlük edebi biçiminin ardındaki keskin pratik politik bildiriyi hemen anladı. Küçük Kara Balık, tarihe bilinçli müdahalesiyle kitlelerin ataletini kırarak devrimci mücadelenin önünü açacak bir öncü devrimci parti için yapılmış bir çağrıydı. Çağrıyı alan başka kentlerdeki devrimci grupların Tebriz çevresiyle temasa geçmeleriyle, 1970’lerde dünyanın en etkin kent gerilla gruplarından biri olacak Halkın Fedaileri’nin temeli atıldı. Yani, alışılmışın aksine bu kez edebiyat siyasal eylemin önünü açmıştı. Üniversite yi orada okuduğundan Tahran ile bağları ve edebi ilgileri sayesinde pek çok çevreyle ilişkileri olan Nabdel, Tebriz çevresinin diğer devrimci gruplarla tanışmasında ve örgütün kurulmasıyla sonuçlanan birleşmede önemli rol oynamıştı. Ne var ki, devrimci mücadelenin başlamasıyla şair Oktay, militan Nabdel adına geri plana çekilecek, bütün enerjisini siyasal pratiğe yönelten Nabdel, edebi çalışmalarını bir yana bırakmak zorunda kalacaktı. IV Ülkeyi örümcek ağı gibi saran ajan ve muhbir teşkilatına rağmen yeni hareketin ortaya çıkmasını engelleyemeyen SAVAK, örgüt hakkında bilgi edinme fırsatı olarak gördüğü Nabdel’i kolay bırakmayacaktı. Ama, bilgi verebilecek duruma gelmesi için önce tedavi edilmesi gerekiyordu. Oktay’ın mirası bu sayede elimize ulaşabildi. Nabdel’in tedavisi İran’ın en tanınmış doktorlarından Profesör Cevat Heyet tarafından yapıldı. Kendisi de Tebrizli bir Azeri olan Dr Heyet, edebiyatla ilgilenen sanatçı bir kişiliğe sahipti. Tartışılmaz tıp bilgisi sayesinde Şah sarayından da hastalar edinmişti. Mesleki uzmanlığı ve siyasetten kesinlikle uzak durması sayesinde, Azeri kökenine gösterdiği sadakata rağmen Şahın güvenini kazanmış ve bunun ayrıcalığıyla Türkçeye uygulanan kesin yasağa rağmen, özel izinle “Varlık” adıyla Türkçe bir edebiyat dergisini yıllarca yayımlayabilmeyi başarmıştı. Siyasal bakımdan muhafazakar, en fazla apolitik denebilecek bir konumda olan doktor, tedavisine verilen genç devrimcinin kararlılığından etkilenmişti. Hasta ile doktor arasında kurulan yakınlık edebiyat üzerine sohbetlerle ilerledi. Nabdel’in edebi bilgisine saygı duyan doktor, polisin sorguya çekmek için sabırsızlandığı bu gözü kara savaşçının bizzat bir çok şiir yazmış hatırı sayılır bir şair olduğunu öğrenince daha da şaşırdı. Oktay’dan geri kalan edebi mirasın büyük bölümü Dr Cevat Heyet’in polis gözetiminden kaçırmayı başardığı şiirlerden oluşmaktadır. V Sabırsızlıkla bekleyen SAVAK, Dr Heyet’in kaçınılmaz sonu geciktirmek için başvurduğu bütün çarelere rağmen, sorguya dayanacak kadar iyileştiğine kanaat getirdiği anda Nabdel’e el koydu. Nabdel’in sorgusu SAVAK’ın en tanınmış işkencecilerinden (ki bu meslek aşkı yüzünden bir kaç yıl sonra Fedailer tarafından itlaf edilecektir) Nikteb tarafından bizzat yürütüldü. Nikteb, bir başka sorgu üstadı Perviz Sabeti’den aldığı teknik yardıma rağmen, yaralı devrimciden bilgi almayı başaramadı. Haftalar belki aylar süren sonuçsuz sorguların ardından, göstermelik mahkemelerde 6 kez idam cezasına çarptırılan Nabdel 13 Mart 1972 günü 9 yoldaşıyla birlikte katledildi. Henüz 25 yaşındaydı. Oktay’n şiirlerinin bilinen tek yasal toplu basımı Şah rejiminin devrilmesinin ardından 1979’da yapılabilmiştir. Uzmanlar, “'IŞIK” adıyla yayımlanan kitaptaki şiirlerin, biçim ve içerik açısından getirdiği yeniliklerle, genellikle geleneksel kalıplara dayanan Azeri (İran’daki) şiiri için, ne yazık ki İran’ın siyasi tarihi yüzünden arkası gelmeyen yeni bir çığır açtığını belirtirler. Ne var ki, Oktay’ın eseri yeterince tanınmamış, çağdaş Azeri şiiri üzerinde hak ettiği etkiyi yapamamıştır. Bunda, Oktay\'ın edebi kişiliğinin Ali Reza Nabdel’in siyasal kişiliğinin gölgesinde kalması ve şiirlerinin gerek Şah gerek İslam Cumhuriyeti iktidarlarında tehlikeli madde olarak görülmesi etkili olmuştur. Aşağıda Oktay’ın şiir mirasının (aslında ağıt ve koçaklama formunda geleneksel halk şiiri kalıpları içinde yazıldığından şiirindeki yenilikçi tavrı pek yansıtmayan) bir örneği olarak arkadaşı, hocası ve yoldaşı Samed Behrengi için yazdığı ağıdı aktarıyorum. SEMED KÖNLÜMDEDİR Ohudu garanguş* ayrılık sözün mürüvvet ehlinin gözü yoldaken cumdu** tufanlara unuttu özün Ulduz\'a*** ne cevab vereceğem men? gışda garlı dağlar sorağlaşsalar Tebriz\'in gül oğlun, mehriban oğlun bir heray çekerem ey uca dağlar ahtarın**** Araz\'ın çenli belinden Düşmen te\'ne vursa Semed hardadır***** elimi sineme çalıp diyerem Semed könlümdedir üreğimdedir döğüşür ölse de dönmez elinden Onun sadakatı can verir bize alevli eşginden ilham alırıg her dakika baş çekir üreğimize mugayetlik edir öz ektiğinden. söyleyen gidecek sözü kalacag edalet nagılın el doğruldacag zülm evi adl ile berbad olacag semed\'i karşıda görecek düşmen bu bir nagıldır ki eller söyleyer biri sesden düşse obirsi diyer nağılçı dayanar söz devam eder el için yaşayar burda beslenen niyaran galmasın Ulduz\'a deyin könlüme almışım Semed\'in eşgin Semed könlümdedir, üreğimdedir Vurgun\'un****** adaşı ciğerimdedir İntigam alacak el düşmeninden *Garanguş: Azerbaycan folkloründe görünmesi ya da sesinin duyulmasının olumlu ya da olumsuz büyük tarihsel toplumsal olayların habercisi olduğuna inanılan efsane kuşu. **Cumdu: daldı ***Ulduz: Behrengi'nin bazı masallarının kahramanı olan Azerbaycanlı küçük öksüz kız. Arkadaşı Yaşar ile birlikte zulme boyun eğmeyen ezilen halkların mücadelesini ve kurtuluş umudunu simgeler. ****Ahtarın: Arayın *****Düşman "Samed nerede" diye alay etse ******Çağdaş Azeri (Sovyet) şiirinin ustalarından Samed Vurgun'a ve bölünmüş Azerbayca'ın temeldeki birliğine gönderme.