24 Kas 2008

آذربایجان میللی مجلسی - غلیرضا میانالی

آذربايجان ملي مجلسي
ميانالي عليرضا( مظفر سعيد)
mailto:miyanali@yahoo.com
بيز اوّل ايشه باشلاديقدا چوْخ ساده بير صورتده آزادليغيميزي
تأمين ائتمك ايسته ييب، ايالت و ولايت انجمن لري شعاريني
ميدانا آتديق. تهران و اوْنون باشچيسي دئدي:- بير تئلگراف
اوْلماسين، مين تئلگراف اوْلسون، بيز بو حاقّي وئره بيلمه ريك.
بو مسخره آميز جاواب خالقيميزي بير قدم داها ايره لي گئديب
عملاً اؤز حاقّيني آلماغا، يعني مجلس ملّي و ملّي دولت ياراتماغا
وادار ائتدي.
سيد جعفر پيشه وري
اولي و قديم ملّتيميزين دولت چيليك تاريخينه معاصر دؤورده يئني مرحله كيمي داخيل اوْلان 1324- نجي ايلين 21 آذر گونو، آذربايجان ملّي مجلسي نين يارانماسي ايله باشلادي.
” 21 آذر“ حركاتي نين رهبري سيد جعفر پيشه وري ” آذربايجان“ – روزنامه سي نين 1324- نجي ايل نشر اوْلان 33-نجي ساييندا ملّي مجلسه سئچگي فرماني حاقّيندا يازيردي كي، سئچگي فرمانيني خالقيميز اؤزو صادر ائتمه ليدير. بيز انتخاباتي باشلامالي، اوْني دئموْكراتيك بير طرزده و بيطرفانه بير صورتده آخيرا يئتيرمه لي ييك. قوْي تهران مرتجعلري خالق طرفيندن سئچيلن وكيللريميزي قبول ائتمه سينلر، اوْندا بيزيم تكليفيميز معلوم دور.
ملّي اؤندر سيد جعفر پيشه وري نين اوْرتايا آتدغي بو دوشونجه، ايره لي سورولن بؤيوك خالق
كوْنقره سينده اؤز عكسيني تاپميشدي.
آذربايجان ملّي مجلسي نين ياراديلماسينا تشبث ائدن بؤيوك خالق كوْنقره سي ” آذربايجان مجلس ملي انتخاباتي دستوري“ آدي آلتيندا 1324- نجي ايلين 9- نجي آيي نين بيرينده 25 نمره لي اعلان نشر ائديب، اوْني آذربايجانين بوتون منطقه لرينده- شهر، قصبه و كندلرينده يايماغا باشلادي. اعلان 744 نفردن عبارت بؤيوك خالق كوْنقره سي نين نماينده لري طرفيندن سئچيلن آذربايجان ملّي هيئتي آدي ايله نشر اوْلدو.
21 آذر حركاتي نين نتيجه سي، دولتچي ليك عنعنه ميزين دئموْكراتيك فرماسي اوْلان آذربايجان ملّي مجلسي نين و آذربايجان ملّي حكومتي نين اساسيني قوْيان بؤيوك خالق كوْنقره سي بيرينجي نؤوبده اؤزونون يارانماسي ايله آذربايجاندا ايكي حاكميّت لي يي گونده مه گه تير ميشديسه، تهران حكومتي نين آذربايجاندان رد ائديلمه سي طلبيني سانكي نشر ائتدي يي بو اعلان لا نمايشه چيخارميشدي.
تاريخيميزده علامت دار حادثه كيمي هميشه ليك قالاجاق بو اعلان، بئله حاضيرلانميشدي:
آذربايجان مجلسي ملّي انتخاباتي دستوريبسم اله الرحمن الرحيم
بوتون آذربايجان خالقي نين ممثلي و اراده سي نين نماينده سي اوْلان 30 آبان 1324 تبريز شهرينده، شير خورشيد سالوْنوندا تشكيل اوْلونموش بؤيوك موسسلر مجلسي نين قرارينا گؤره بو گون آذر آيي نين ايكي سيندن باشلاييب همين آيين دؤردونه قدر بوتون آذربايجاندا مجلس ملّي انتخاباتي نين اعلانلاري نين انتشارينه دستور وئريلير.
انتخابات اعلا ني نين انتشاريندان اوچ گون سوْنرا بوتون آذربايجاندا اخذ آرا باشلانمالي و اوْن ايكي آذرده هر يئرده انتخابات خاتمه تاپماليدير.
آذربايجان ملّي هيئتي نين رئيسي- علي شبستري
دولتچي ليك عنعنعه ميزين يئني مرحله سي دئمك اوْلاركي، بو اعلانلا يارانماغا باشلاميشدي.بيرينجي اوْلاراق بؤيوك خالق كوْنقره سي نين قرارينا اساساً آذربايجان ملّي مجلسي نين ياراديلماسي اوچون 101 نفر ملّت وكيلي نين سئچيلمه سينه نظارت انجمني تشكيل اوْلدو.
ملّي- دئموكراتيك پرنسيپ لره داياناراق يئني باشلايان بو حركات آذربايجانين بوتون منطقه و طبقه لريني اؤزونده بيرلشديريردي. حتّي، بيرينجي نؤوبه ده نظارت انجمني نين تركيبي بوتون طبقه لرين نماينده لري طرفيندن تعيين اوْلدو. آذربايجان ملّي حكومتي نين عالي محكمه سي نين صدري زين العابدين قيامي نين شخصي آرشيوينده ساخلانان سندلره گؤره تجارتچي لردن: آقاي ديلمقاني، مصطفايي، مرتضي خوْيي و محمد نخجواني؛ علما لاردان: آقاي ميرزا محمد ثقه الاسلام، حاجي ميرزا خليل مجتهد، ميرزا حسن شكوهي، اعلم الهدا؛ اعيانلاردان: مجيدالملك، ناصرالوزرا، اسداله موْلوي، حاجي حميدالدوله، ابوالفتح مشيري، احمد بهادري؛ اكينچيلردن: مشهدي اصغر عمو زين الدين، مشهدي رضا مارالاني، صمصام نعمت آبادي، حاجي عظيم خادم ملّي؛ اصنافلاردان: اسماعيل كاغذچي، تهرانچي، حسين نوْبري، حسن زفيري؛ مالك لردن: صادرالملك رفيعي، فروغ، ميرزا جوادآقا مجتهدي، تقي موْلوي؛ معتمدين محلّي دن( آغ ساققاللا ردان)- آقاي پيشه وري، آقاي بادگان، شبستري، زين العابدين قيامي، كاظم هاشم نيا، فيض پور، محمد بي ريا، ولايي، اخگري، علي ماشينچي، حمزه قيزيل احمدي، ميرزا عباسعلي چرندابي نظارت انجمني نه سئچيلدي لر.
آذربايجان ملّي مجلسينه سئچيلن لرين و سئچي جي لرين بوتون ايش لرينه نظارت انجمني باشچيليق ائتمه يه باشلادي. نظارت انجمني نين ايش پرنسيپني اجرا اوچون اساس آپاريجي عضولر آشاغيداكي تركيبده نظارت انجمني عضولي يينه سئچيلن لر طرفيندن تعيين اوْلدو: زين العابدين قيامي- رئيس، حاجي محمدعلي مصطفايي- رئيس معاوني، ديلمقاني- كاتيب، حسين نوْبري- كاتيب، رفعي- كاتيب، فيضي پور- عضو، اعلم الهدا- عضو، حسن زفيري- عضو.
انجمنين كؤمكچي عضولري: صادق بادگان، جعفر اخگري. علي ماشينچي، مرتضي خوئي، ميرزا حسن شكوهي، مجيد الملك، ناصرالوزرا ، اسداله موْلوي، مشهدي عسگر عمو زين الدين و تقي موْلوي تعيين اوْلدولار.
قارشي دا دوران اساس مسئله ملّي مجلس سئچگيلرينده آذربايجانين بوتون شهر، قصبه و كندلرينه نظارت انجمني طرفيندن نماينده لرين گؤنده ريلمه سي ايدي.
تبريز اطرافي سئچگي منطقه لرينه گؤنده ريلن نماينده لر، زين العابدين قيامي نين شخصي آرشيوينده ساخلانان سندلره اساسا آشاغي داكي تركيب ده قرارا آليندي:
ارونق و انزاب- مير قاسم چشم آذر، قوروچاي- طالب پور، عجب شئر- مصيّب فيض اله زاده، هشتري- حسن جبارزاده، مهران رود- فتح اله رضازاده، اوجان عباس- بؤيوك آقا شترباني، آذر شهر- حسن نوْبري، سرد صحرا- نقي سهمان زاده، اسكي- مهدي جوديري؛ ديگر شهرلره ايسه آشاغيداكي لاري گؤسترمك اوْلار: مشكين شهر- عسگر خرم دل، اروميه- طلائي، قاراداغ- غلامحسين حبيب الهي، خالخال- صالح
فرج زاده، ماراغا- بورچالو، خوْي- هيلال ناصري، اردبيل- عنايت احمدزاده، زنگان- فهمي و قريشيان، ساراب و گرمه ري- علي شميده.
” 21 آذر “ حركاتي نين رهبري سيد جعفر پيشه وري ”مجلس ملي تشكيلي مناسبت ايله“ آدلي مقاله ده بئله يازير:
ملّتيميز چوْخ اوزون مدتدن بري اؤز ملّيتيني حس ائديب، آشكار و غير آشكار، عمدي و غير عمدي اوْلماق اوزره، زامان و مكانا گؤره اؤزونون آزادليق و مختاريتي يوْلوندا مبارزه آپارميشدي. ولي بونلارين هاميسي بو اوچ آي مدتينده آپاريلان مبارزه يه قطعا مساوي توتولا بيلمز. ايندي آذربايجانلي سريع بير صورتده آپاريلان سئچگيلر و اوْنلاردا بحث ائديلن مسئله لر واسطه سيله حقيقي بير خالق و تام معناسي ايله مدني و حساس بير ملّت مقامينا يئتيشميشدير.
”آذربايجان“ روزنامه سي نين 18 آذر 1324- نجي ايل، 74- نجي ساييندا چاپ اوْلان بو مقاله نين سوْنونو سيد جعفر پيشه وري بو جمله لرله سوْنا يئتيرير:
بيز گره ك اؤزوموزو ملّتيميزه و بوتون دنيا ملّت لرينه تانيديب، اؤلكه ميزي اداره ائتمه يه لايق اوْلدوغوموزو اثبات ائده ك؛ بونودا مجلس ملّيميزدن گؤزله ييريك.
” آذربايجان“ روزنانه سي نين هله 8 آذر 1324- نجي ايل، 66 - نجي ساييندا سيد جعفر پيشه وري داها آچيق و آيدين اوْلاراق” استعمارچيلارين تهديدي بيزي توتدوغوموز حاق يوْلوندان قايتارا بيلمز. يا اؤلوم، يا آزادليق، اوچونجو يوْل يوْخدور“ باشليقلي يازي سيندا، باشقا ملّت لرله مناسبت ده سانكي هانسي استقامتده جريان ائده جك يئني حركاتيميزين ماهيّتيني آچيقلا ييردي. بو دوشونجه دن ايره لي گلن موضوع نو سيد جعفر پيشه وري بئله قلمه آليردي:
بيز، هئچ بير قوْم و هئچ بير ملّت و هئچ بير جماعته دوشمن دئييليك. اؤزوموزه روا گؤردويوموز ياشاماق و ترقي ائتمك وسيله لريني اؤزگه لر اوچون ده روا گؤروب، بو گونه دك كيمسه نين ترقي و تعالي سينه مخالفت ائتمه ميشيك. حتّي تهران ارتجاعي حكومتي نين آزادليغيميز عليهينه ايشلتمكده اوْلدوغي خائنانه تدبير لري ده فارس ملّتي نين حسابينا يازماق ايسته ميريك.
ملي مجلسه سئچگيلرين باشلاماسي عرفه سنده، ملّتيميزين لياقتلي اوْغوللاري، قيزلاري آذربايجاندا يئني مرحله نين باشلانغيجيني اوْرتايا قوْيدوغو حالدا، ارتجاع قوّه لري نين تؤرتدي يي جنايت لر حاقيندا هئچ نه دئمه دن او حادثه لرين اوستوندن ساكتجه كئچمك اوْلماز. بورادا آستارا ساكني، 21 آذر حركاتي نين اشتراكچيسي محمد شمسي نين ” تاريخين بير واراغي“ آدلي يازيسيندان بير حصّه ني، او گون لرين تصويري كيمي تقديم ائتمك يئرينه دوشر؛ محمد شمسي اوگون لري خاطيرلاركن يازيرديكي، گوندن- گونه آرتان خالق حركاتي قارشي سيندا اؤزونو داها پيس حس ائدن ارتجاعي قوّه لر انقلاب حركاتي قارشي سيندا تاب گه تيرمك اوچون جدي تدبير لره و تشبث لره ال آتديلار. اوْنلار نه واسطه ايله اوْلور- السون آزادليق و دئموكراسي دوشمن لريني بير يئره توْپلاماق و بئله ليك له اؤز قوّه لريني متشكل لشديرمه يه چاليشيرديلار. بو ارتجاع قوّه لرينه رهبرليك ائتمك ايسه آستارا شهري نين سرحد رئيسي سرهنك علي ظهيرنيا يا تاپشيريلميشدي. او، انقلابي حركاتا قارشي مبارزه ده شهرت تاپميش آستارا كندلري نين غدار دوشمني و بؤيوك بير قولدور دسته سينه مالك اوْلان ضرغام ساساني و رشيدخان ساسانيدن استفاده ائتمك مقصدي ايله اوْنلاري اؤز يانينا چاغيردي. علي ظهيرنيا بو آداملاري سيلاحلانديرماق و اوْنلارين
واسطه سيله اردبيل ايله آستارا آراسيندا اساس ستراتژي اهميّتي اوْلان يوْلي توتماق و بئله ليك له ده ويلكيج فدائي لري ايله آستارا فدائي لري نين علاقه سيني كسمك نيّتينده ايدي. لاكين، آستارا فرقه تشكيلاتي دا بو سيردن آگاه ايدي. اوْ، دوشمنين فتنه كار فعاليّتيني ايزله يير و اوْنا قارشي عكس تدبيرلر گؤروردي.
محمد شمسي مقاله سيني بئله داوام ائدير: آستارا فرقه تشكيلاتي ياخشي بيليردي كي، خالق كوتله سي آراسيندا قولدور دسته سي كيمي شهرت تاپميش ساسانيلرين سيلاحلانمالاري نه اينكي انقلابين غلبه سيني لنگيده بيلر، حتّي بؤيوك قيرغينادا سبب اوْلار. اوْ نا گؤره ده هله ساساني خانلاري سيلاحلانمادان اوّل آستارا شهري نين فدايي لر طرفيندن توتولماسي اكثريتين رايني تشكيل ائديردي. نهايت 1324-نجي ايل آذر آيي نين 5- ي، گئجه، آستارا محلي كميته سي آستارادا اوْلان دولت قوّه لريني ترك سيلاح ائتمك قرارينا گلدي. كميته نين چاغريشينا اساسا آستارا فدايي لري خيردا- خيردا دسته لر حاليندا بيرله شه رك دولت اداره لريني محاصره يه آلديلار و مركزله آستارانين رابطه سيني كسديلر. همان گئجه ساعات 4- ده ويلگيج فدايي لري تئز بير زاماندا آستارا فدايي لري نين كؤ مه ينه گلدي لر. در حال نظميه، ژاندارم و قوْشون اداره لري آليندي. 2 ساعات دوام ائدن ووروشما نتيجه سينده دوشمن قوّه لريندن سرهنك علي ظهيرنيا، قوْشون وكيل باشيسي اسرافيل مرادي، نظميه وكيل باشيسي اسماعيل خان هاشمي و آژان توكّل اؤلدورلدو. ضرغام، رشيدخان، محمد خان ساساني و خانلار حسين توتولوب اؤز جزا لارينا چاتديلار. ووروشما زماني ويلگيج فدايي لريندن فاضل آدلي بير نفر شهيد اوْلدي؛ يازان محمد شمسي علاوه ائديركي، بئله ليك له آذر آيي نين 5- ده ايلك دفعه اوْلاراق آستارا اوزه رينده آزادليق بايراغي دالغا لانماغا باشلادي.
خاطرلاتماق لازيم ديركي، بئله بير اضطرابلي ووروشمالار داخيلينده آستارا اهاليسي آذر آيي نين 12-
سينه دك ملي مجلسه نماينده لرين سئچگيسيني ده كئچيرمه لي اوْلدو. آمّا بو وضعيتي هئچ ده تك آستارا اهاليسينه خاص ائتمك اوْلماز. آذربايجانين بوتون منطقه لرينده ارتجاع قوّه لري بونا بنزر حادثه لرين ياراديلماسينا جان آتير، فدائي لر طرفيندن ايسه گئت- گئده قارشيسي آلينيردي.
معاصر آذربايجان شاعيري مرحوم اسماعيل جعفرپور ” سلماسين آزاد ائديلمه سي“ خاطره يازيسيندا فدائي لرين موفقيّت الده ائتدي يي گون لره اشاره ائده رك يازيردي كي، 1324- نجي ايل آذر آيي نين 17- سي ايدي. گئجه اؤز قارا چادريني سلماس شهري نين اوزه رينه چكميشدي. لاكين، سمادا اوْيناشان قارا بولودلارين آراسيندان باش قالديران آي اؤز ايتي شعاع لاري ايله آرابير ظولمتين باغريني ده ليردي.
پوْليس و ژاندارم اداره لري اؤز قوّه لريني بير يئره توْپلاياراق دؤرد ديوارين آراسيندا اؤزلريني انقلاب سئليندن قوْروماق اوچون سنگر دوزه لديب مسلسل لري آتش اوچون حاضيرلاميشديلار. اسماعيل
جعفر پور يارانميش وضعيّتي تصوير ائده رك يازيركي، سلماس محلي كميته سي نين قراري نين
اجراسي نين سوْن دقيقه لري ياخينلاشيردي. فدائي باشچيلاري نين بيرلشميش اجلاسي بير نئچه يوْلداشي قطعي تكليف اوچون ژاندارم رئيسي سروان جمهوري نين يانينا گؤندردي.
ائلچي لر سارسيلماز بير اراده ايله، تپه دن ديرناغا قدر سيلاحا ساريلميش ژاندارم دسته سي نين ايچه ريسينه گئده رك سلماس كميته سي نين سوْن قراريني ژاندارم رئيسينه چاتديرديلار. ژاندارم رئيسي سروان جمهوري اؤز مسئول افسرلري ايله 10 دقيقه گيزلي مصلحتلشديكدن سوْنرا سلماس كميته سي نين
ائلچي لرينه بئله جاواب وئردي:- بيز، سيزين تكليفي نيز له راضي ييق، آنجاق بير شرطله كي، كئچميش حسابلاري بيزدن چكمه يه سينيز. بيزه اجازه وئره سينيز كي، بورادان سلامت چيخيب گئده ك. سلماس كميته سي نين ائلچي لري اوْنلارين دئديكلريني هيئته چاتديرديقدان سوْنرا همن گون ساعات 12- ده سلماس نظميه و ژاندارمري دسته لري فدائي قوّه لري طرفيندن خلع سيلاح اوْلدولار.
ج. خداداد زاده ” قوْشون تسليم اوْلدو“- آدلي خاطره يازيسيندا بئله يازير:1324- نجي ايلين دئكابر آيي ايدي. اردبيل سرباز خاناسيندان قاچان سرباز لارين سايي گئتديكجه آرتديغي اوچون فرماندهليك
سرباز خانا نين اطرافيندا كئشيكچي لر قوْيموشدو. تيپ فرماندهي نين معاوني نايب سرهنگ منصوري محوطه ني گزه رك دوزه لديلميش ”استحكاملاري“ تئز- تئز يوْخلاييردي. لاكين،بوتون بونلارا باخماياراق سربازلار يئنه ده قاچير، اؤزلري ايله برابر سيلاح آپاريب كندلرده و شهرلرده فدائي دسته لرينه قوْشولوردولار.
وضعيّت گئتديكجه جدي له شيردي. شهرده آرتيق بير چوْخ اداره فدائي لر طرفيندن توتولموشدو. اردبيل قارنيزوني ايله تهران آراسيندا بي سيم رابطه سي كه سيلميشدي.
خدادادزاده علاوه ائديركي، تهران حكومتي تهران راديوسونون واسطه سي ايله اردبيل قارنيزوني فرماندهينه رمزله امرلر وئريردي. من او زامان سرباز ايديم،- يازان خدادادزاده خاطره يازيسيني بئله داوام ائدير: اردبيلده يئرله شن 9- نجي تيپين فرماندهي سرهنگ ظريف سربازخانانين حيه طينه گله رك سربازلارين قارشي سيندا طمطراقلي بير نطق سؤيله ديكدن سوْنرا دئدي:- بيز شاهنشاهين جان نثارلاري ييق. فدائي لر بير عده آياغي چاريقلي كندلي لر و آجلاردان عبارتدير.بيز بير نئچه گون عرضينده اوْنلارين تشكيلا تلاريني داغيتمالي و اؤزلريني حبسه آلمالي ييق. مركزدن بيزه كؤمك گله جكدير.
مرتجع لرين بوتون بو هاي- كويو معناسيزايدي. آذربايجان خالقي اؤز آزادليغي اوغروندا آياغا قالخميشدي. همين گون اردبيل ژاندارم اداره سي توتولدو. بير نئچه گوندن سوْنرا ايسه اردبيل تيپي ده فدائي لره تسليم اوْلدو. اوتاقدان چيخاركن پيلله كانين يانيندا بير صحنه نظريمي جلب ائتدي. باخديقدا بير نفر فدائي نين قارشي سيندا بير افسرين آغلاييب يالوارديغيني گؤردوم. ايندي او، آياغي چاريقلي بير كندلي نين قاباغيندا آغلاياراق يالواريردي كي، اوْنو اؤلدورمه سين لر. فدائي كندلي جاواب وئردي:- قوْرخما، جلادليق يالنيز سيزه ياراشير؛ سيلاحيني تحويل وئر، اؤزون ايسه آزادسان. سوْنرا معلوم اوْلدوكي، شاهنشاهين جان نثارلاري اوْلان سرهنگ ظريف و اوْنون ال آلتيلاري گئجه ايكن قادين پالتاري گئييب اردبيلدن قاچميشلار.
ا.كريمي ايسه 18 آذر گئجه سي ايله باغلي اردبيل ولايتيندن ماراقلي بير خاطره يازي تقديم ائدير.
ا. كريمي نين قلمه آلديغي خاطره يازي بئله آدلانير: ”اوْغرولاردان خلاص اوْلدوق!“ او، ژاندارملارين سوْيغونچولوغوندان نمونه لر گؤسته ريب يازيركي، ره زي ژاندارم پوْستونون رئيسي صومي گئجه لر سيلاحلي ژاندارملاري امير اصلان به يين آداملارينا قوْشاراق كندلي لرين ائويني و ماليني چاپماغا گؤنده رير، گوندوز ايسه همين سوْيغونچو ژاندارملار گئجه ائتديكلري جنايتين تحقيقات مأموري اوْلوب باشقا يوْل ايله كندلي لري سوْيوردولار. كريمي او گون لرده باش وئرميش باشقا بير نئچه حادثه ني شرح ائتديكدن سوْنرا خاطره يازيسيني بئله داوام ائدير: اردبيل ولايتي كميته سي نين گؤسته ريشي ايله 18 آذر گئجه سي ره زي ژاندارم اداره سي فدائي لر طرفيندن گؤتورولمه لي ايدي؛ چونكي امير اصلان به ي اوْرايا قوّه توْپلاييردي. آغير قار و سوْيوق اوْلماسينا باخماياراق جعبه دار، امير و سامان فدائي دسته لري ره زي ژاندارملاريني محاصره ائديب دؤرد ساعات آتيشمادان سوْنرا اوْنلاري تسليم اوْلماغا مجبور ائتدي لر. لاكين ژاندارم رئيسي صومي تاپيلمادي. بير آز سوْنرا ژاندارم رئيسي سامان آلتيندان تاپيلدي و جاماعتين
قارشي سينا گه تيريلدي. بو زامان فدائي دسته سي نين ايچه ريسينده اوْلان اژدر دئدي:- بيز هم گئجه اوْغرولاريندان، هم ده گوندوز اوْغرولاريندان خلاص اوْلدوق.
تهران حكومتي مأمورلاري ايله بيرليكده نئچه ايللردن بري آذربايجان توْرپاقلاريندا قدّارليقلا حكمرانليق ائدن ييرتجي خانلارين جنايت لري سوْنا چاتيردي. 2- دئكابر 1945- نجي ايلده نشر اوْلان، آذربايجان دئموكرات فرقه سي نين اوْرقاني ” آذربايجان“ روزنامه سينده ”بؤيوك بير مژده“ آدلي اعلان درج اوْلموشدو. او اعلاني ملي مجلس سئچگي لري ايله باغلي اوْلان سندلي فاكت كيمي گؤسترمك اوْلار:
بؤيوك بير مژده
آذربايجان مجلس ملّي انتخاباتي آذر- آيي نين 6- سيندا باشلاييب همان آيين 10- دا موفقيّت له خالقيميزين نفعينه قوردتاردي. يعني بئش گون مدّتينده فقط تبريز اهاليسي آذربايجان مجلس ملي وكيللرينه 23801 راي وئرميشدير. بو موفقيّت دوشمن لريميزه بير ضربه و بوتون آزاديخواهلارا و آذربايجانين سعادتين ، آزادليغين، ملّي مختاريتني ايسته ين خالقيميزا افتخارلي بير موفقيّتدير.
ملّي- آزادليق و دئموْكراتيك حركاتيميزين رهبري، سيد جعفر پيشه وري ايله بيرليكده رضا شاه زندانلاريندا، 11 ايل سياسي حبس چكميش ممي دهقان ”21 آذر“ گئجه سي ايله باغلي خاطره يازيسيني بئله قلمه آلير:
21 آذر گئجه سي ايدي. تبريزده بؤيوك جانلانما و هيجان واريدي. فدائي دسته لري بوتون ناحيه لري توتموشدولار. حتّي ژاندارملاردا تسليم اولْموشدولار. هامي سرتيپ درخشاني ايله باشلانان مذاكره نين نتيجه سيني گؤزله ييردي. همين گون سيد جعفر پيشه وري بوتون فرقه كادرلاريني و ملّي مجلس دئپوتاتلاريني ساعات 6 - يا مركزي كميته يه دعوت ائتميشدي. سيد جعفر پيشه وري تريبونانين آرخاسينا كئچيب سرتيپ درخشاني ايله آپاريلان مذاكره ني شرح وئره رك گؤستردي كي، بيز چاليشيريق ايش صلح يوْلي ايله، قارداش قاني تؤكولمه دن حل اوْلسون. لاكين سرتيپ درخشاني تسليم اوْلماديقدا فدائي لريميز اوْنلاري تسليم اوْلماغا مجبور ائده جك لر. اوناگؤره ده هامي سيلاحا ساريلمالي و معين اوْلونموش يئرده مبارزه يه حاضير اوْلمالي ديرلار. اجلاس دا حاضير اوْلانلارين هاميسي پيشه وري نين سيلاحا ساريلماق شعاريني سئوينجله آلقيشلاديلار و هامي سيلاح آلماق اوچون گؤسته ريلن يئره طرف يوْلا دوشدو. من ده شئشگيلانا، يعني تحويل آلينمش ژاندارم اداره سينه گلديم. من ائله تصور ائديردم كي، بورايا سيلاح آلماق اوچون گلن لرين بيرينجيسي اوْلاجاغام. حه يه طه داخيل اوْلدوقدا گؤردوم كي، مندن چوْخ- چوْخ قاباق گلن لر واردير. اونْلار سيلاح آلماقدان اؤتري نؤوبه يه دورموشدولار. من بير ساعاتا كيمي دايانمالي اوْلدوم. نهايت نؤوبه منه چاتدي. من ده بير بيرنوْو ، بير قدر فشنگ آليب بيرينجي ناحيه يه گلديم.
ممي دهقان خاطره سيني بو جمله لرله داوام ائديركي، بيرينجي ناحيه ائله دوْغوردن دا بيزيمله نظامي لر آراسيندا اوْلان بيرينجي سنگر حساب اوْلوردو. بيزدن او طرفه آماده گاه ايدي. او، علاوه ائديركي، هامي صبيرسيزليكله واختي گؤزله ييردي. سرتيپ درخشاني ايله مذاكره آپاران يوْلدشلاردان هر ياريم ساعاتدان بير ماشينلا گليب كئچيرديلر و بيزه معلومات وئريرديلر. نهايت، ساعات 3 – ده سرتيپ درخشاني نين تسليم اوْلماسي خبري بيزه چاتدي. ممي دهقان 21 آذرين گئجه سي خاطره سيني قارشيدان گلن گونون
سحري ايله دويونله يه رك بئله قورتارير: همن گون سحر تئزدن فدائي لرين گولّه آتا- آتا داغدان ائنمه لري ايندي ده منيم گؤزلريمين اؤنونده جانلانماقدادير.
اكينجي دنيا محاربه سينده روس قوْشونلاري نين آذربايجاني اشغال ائتمه سيندن 13 گون سوْنرا بينؤوره سي قوْيولان ”آذربايجان جمعيّتي“-نين ياراديجي لاريندان و جمعيّتين اوْرقاني ” آذربايجان“ روزنامه سي نين رئداكتورو اسماعيل شمس 1324- نجي ايلده ياراديلان ملّي مجلسين اوْرقاني ” آزاد ملّت“ روزنامه سي نين رئداكتورو كيمي فعاليّت ائديردي. او، تبريز اهاليسي طرفيندن ملي مجلسه ملت وكيلي سئچيلميشدي؛ حال حاضيردا ”21 آذر“ تشكيلاتي نين اداره هيئتي نين عضودور. او ” 21 آذر“ تشكيلاتي نين اوْرقاني، ”21 آذر“ ژورنالي نين 2000- نجي ايل، 9- نجي ساييندا ”21 آذر حركاتي اؤلمزدير“ آدلي مقاله سينده يازيردي:
21 آذر گوني ايرانين بير سيرا مطبوعات نماينده لري، اوجمله دن ”ايران“ قزئتي نين رئداكتوْرو جهانگير تفضلي،” نجات ايران“ قزئتي- رئداكتوْرو فروزش، ”رهبر“ قزئتي رئداكتوْرو بزرگ علوي، ”فرمان“ قزئتي نين رئداكتوْرو عباس شاهنده و مخبرلر- محمود هوْرموْز، اسماعيل پوروالي وساير آذربايجانا گلميش و ايران قزئت لرينده 21 آذر حاقيندا اؤز فيكير لريني يازميشلار. اسماعيل شمس علاوه ائدير:
اسماعيل پوروالي، دوْستي محمود تفضّلي يه مكتوبوندا 21 آذر حركاتي حاقيندا يازيركي، محمودجان، تبريزده بوگون مشاهده ائتدي ييم وضعيّتي تصوير ائتمك منيم اوچون چتيندير. بير چوْخ شئي لر وارديركي، يازماق و دئمك له اوْنلاري گؤسترمك اوْلماز. اوْنلاري تصوير ائتمك اوچون رساملاردان، موسيقي شناسلاردان و شاعيرلردن يارديم آلماق لازيمدير. چونكي بو گون تبريزين صاف فضاسي آلتيندا جانلانان حسّيات، دؤيونن اوره ك لر، كيشي و قادين لاري بوروموش هيجان دالغاسي، تبريزين يئني بير رنگه بوْيانماسي، بونلارين هاميسي يوزلر و مين لرله نغمه لرين يارانماسينا، رسامليق تابلولاري نين حاضيرلانماسينا و ميليونلارلا شعرلرين قوْشولماسينا زمين يارادير.من اينانيرام كي، بو عزيز تبريزده اوْلان قاينار، هيجانلي باشلارين ايچه ريسيندن بؤيوك رساملار، شاعيرلر و موسيقي شناسلار چيخاجاق…
آذربايجان ملي مجلسي نين يارانماسي و فعا ليتي ملتيميزين اوزون ايللردن بري ارتجاع قوّه لرينه قارشي ملي استقلاليّت و ان باشليجاسي سياسي حاكميّت اوغروندا آپارديغي مبارزه لرين نتيجه سي كيمي اوْرتايا چيخميشدي.
” آذربايجان“ روزنامه سي 1325 – نجي ايل 25 ارديبهشت 199- نجي ساييندا، سيد جعفر پيشه وري نين آذربايجان خالقي نين صلاحيتدار شخصيت لري نين كوْنفراسيندا كي بياناتي چاپ ائتميشدير؛ سيد جعفر پيشه وري بو كوْنفرانسينداكي چيخيشيندا ”21 آذر “ گوني ايله باغلي خاطره سيني مجلس اشتراكچي لارينا بئله تقديم ائدير:
او گون بوتون خالق،- ايستر شهرلر، ايستر سه كندلريميزده آياغا قاخميشدي، تام معناسي ايله نهضت عمومي، تام معناسي ايله ملي قيام و ملي حركت وجودا گلميشدي.
” وطن يولوندا“ قزئتي نين 1945- نجي ايل دئكابرين 14- دي (1324- نجي ايل، 23 آذر) نشر اوْلان 145(348)- نجي ساييندا قزئتين بيرينجي صحيفه سينه چيخاريلميش اوْرتا ستوندا ملي مجلسين آچيليشي ايله باغلي، آشاغيداكي معلومات درج اؤلموشدو:
آذربايجان ملي مجلسي
دئكابرين 12 – سينده تبريزين ”ديده بان“ سينماسي بناسيندا آذربايجان ملي مجلسي آچيلميشدي. مجلس ده وكيللرين 75 نفري اشتراك ائتميشدير. مجلسي قوْجامان وكيللردن آقاي نظام الدوله رفيعي آچميشدير.
مجلس داخلي نظامنامه ني تصديق ائتديكدن سوْنرا دائمي هيئت رئيسي سئچمه يه باشلاميشدير. مخفي راي وئرمك يوْلي ايله مجلس رئيسي وظيفه سينه آقاي شبستري ،رئيس معاونلري وظيفه سينه آقاي رفيعي، آقاي بادگان و آقاي جوْدت، مجلس كاتب لري وظيفه سينه آقاي محمد عظيمي و آقاي مير رحيم ولايي، هيئت رئيسه عضولي يينه آقاي ديلمقاني، آقاي مرادعلي تيموري و آقاي اصغر ديبائيان سئچيلدي لر.
” وطن يوْلوندا“ قزئتي نين درج ائتديي بومعلوماتا سئچيلن لرين مجلس ده فعاليت مدتي نين 2 ايل اوْلماسيني دا قيد ائتمك يئرينه دوشر.
اسماعيل شمس ” 21 آذر گونو“- آدلي خاطره يازيسيني ايسه بئله باشلا ميشدي: ايران دولتي 1945 – نجي ايل آذر آيي نين 7- ده تهراندان طياره ايله سهام السلطنه بياتيني تبريزه استاندار گؤندردي. اوْني آنجاق بيرنئچه اداره رئيسي قارشيلادي. نه يئرلي اهالي دن، نه ده فرقه دن اوْني قارشيلايان اوْلمادي. سهام السلطنه 12 آذرده اعلان ائده رك ، اؤزونو وطن پرور و آذربايجان خالقي نين دوْستو كيمي تانيتديريب، فرقه باشچيلاري ايله مذاكره لر آپارماغا حاضير اوْلدوغوني بيلديردي. نهايت، سهام السلطنه نين اصراري ايله ذوكا الدوله نين ائوينده فرقه باشچي لاري ايله اوْنون گؤروشو اولدو.
مذاكره ده سهام السلطنه ايران دولتي نين فيكيرلريني تكرار ائده رك، آذربايجانين ايكي پرنسيپال طلبيني- آنا ديلي نين رسمي تانينماسيني و آذربايجانين مختاريتيني رد ائتدي. بئله ليك له ده مذاكره لر نتيجه سيز بيتدي.
اسماعيل شمس مقاله سي نين آرديني بئله داوام ائدير: 21 آذر گوني آذربايجان تاريخينده گؤرونمه ميش تاريخي بير گون اوْلدي. همين گون تبريزين كوچه و ميدانلاريندا شنليك لر تشكيل ائديلميشدي. تبريزده اهالي، صنفيندن آسيلي اوْلماياراق، بوشن ليك ده اشتراك ائتمك اوچون كوچه لره چيخميشدي. ديگر شهرلردن گلميش فدائي دسته لري تبريزين اطرافيندا و داخلينده امين- آمانليغي قوْروماغا و نظام- انتظامي
بر پا ائتمه يه نظارت ائديردي. من 21 آذر گوني ” آذربايجان“ قزئتي رئداكسياسيندا ساعات 8- دن 9- زا دك تبريزدن و ديگر شهرلردن گلن خبرلري آليرديم؛- يازان اسماعيل شمس علاوه ائديري كي، ساعات 9- دا آذربايجان ملي مجلسي نين ايلك اجلاسيني، ياشجا هاميدان ان بؤيوك اوْلان محمد تقي رفعي( نظام الدوله) اؤز چيخيشي ايله آچدي.
اسماعيل شمس ملّي مجلسيين ايلك اجلاسيندا گئدن مسئله لري كانكرئت جمله لرله شرح ائتديكدن سوْنرا يازيركي، مذاكره لر بيتديكدن سوْنرا دكتر جاويدو ايلهامي يه تاپشيريلدي كي، تهراندان گؤنده ريلميش استاندار سهام السلطنه يه آذربايجان ملي مجلسي نين تشكيلين و اوْنون تهرانا قاييتمالي اوْلدوغوني بيلديرسينلر. سهام السلطنه 22 آذرده تبريزي ترك ائديب تهرانا قاييتدي. بئله ليك له خالق حاكميتي نين اوْرقاني، ملي مجلس بيرينجي ايشيني گؤرمه يه باشلادي.
ملّي مجلسين نظامنامه سينه اساسا مجلسين داخيلي قورولوشو دا آشاغيداكي شه كيل ده معين ائديلدي:
1- مجلسين عمومي ييغينجاغي( اجلاسلار)
2- مجلسين رياست هيئتي
3- مجلسين داخلي كوْمسيونلاري
4- آغ ساققالار شوراسي
آذربايجان ملي مجلسي نين قورولوشو، اوْنون عالي حاكميت اوْرقاني كيمي فعاليّتينه اويغون گلمك له برابر بوتون مسئله لرين قانون وئريجي ليك يوْلي ايله دوزگون حل ائديلمه سينه امكان وئريردي.
دئموْكراتيك بير اوْرقان كيمي فعاليته باشلايان ملي مجلسين اساس فعاليت فوْرمي و كيللرين عمومي
جلسه سيندن عبارت ايدي.
”21 آذر“ تشكيلاتي نين نشر ائتدي يي”تبريز 21 آذر حركاتيندا“- آدلي كتابدا جعفر اخگري نين ”سعادتلي گونلر“ آدلي بير خاطره يازيسي چاپ اوْموشدور. جعفر اخگري 21 آذر گوني حاقيندا خاطره يازيسيندا بئله يازير:
آذربايجان خالقي نين اراده سيني تمثيل ائدن ملي مجلس رسمي صورتده افتتاح ائديليب ايشه باشلادي.
پيشه وري ملي حكومتين وزيرلريني مجلسه معرفليك ائدندن سوْنرا نماينده لرده حكومتيميزه و خالقا صادق قالاجاقلاري حاقيندا آند ايچيرديلر. تصادفا نؤوبه منه چاتاندا تريبونون مقابلينده سؤزه باشلاركن ايكي نفر مجلسه وارد اوْلوب، آذربايجان ژاندارم اداره سي نين بوتون ژاندارم قوّه لري ايله دانيشيق سيز تسليم اوْلدرغوني خبر وئرديلر. بو غلبه خبري مجلس نماينده لري نين بؤيوك روح يوكسكلي يينه سبب اوْلدي.
جعفر اخگري مقاله سيني بئله سوْنا يئتيردير: بو هيجانلي دقيقه لر و سئوينجدن دوْغان اوره ك دؤيونتولري عؤمرومده هئچ واخت ياديمدان چيخماز.
آذربايجان ملي مجلسي نين جلسه لري آچيق و هم ده قاپالي آپاريلماسي نظرده توتولموشدو.
آچيق آپاريلان جلسه لرده بوتون نماينده لر، اجتماعي تشكيلاتلارين رهبر لري، ديپلوْماتيك نماينده لر، مطبوعات نماينده لري و باشقالاري، قاپالي جلسه لرده ايسه آنجاق ملّت وكيللري، وزير لر و اوْنلارين معاونلري نين اشتراكي نظرده آلينميشدي.
مجلسين داخيلي كوْمسيونلاري، خالق قوْشونلاري ايشلري اوزره، ماليه ايشلري و عدليه ايشلري اوزره ياراديلميشدي.
مجلس وكيللري نين دائمي كومسيونلارا سئچيلمه سي، اوْنلارين فعاليّتي نين مهم حصّه لريندن بيري ايدي.
ملي مجلسين قارشي سيندا دوران اقتصادي، مدني و سياسي مسئله لرين حلينده مجلسه كؤمك ائدن و اوْنون اوْرقانلاري ساييلان بو كوْمسيونلار مجلس قارشي سيندا و اجلاسلار آراسينداكي مدتده مجلس صدري قارشي سيندا مسئول ايدي لر.
آذربايجان ملي مجلسي ايله باغلي علمي ايش اوزره تدقيقاتچي عالم ميرزه زاده سلطان اؤزونون ”آذربايجان ملي مجلسي“ آدلي مقاله سينده ملي مجلسين رياست هيئتي نين صلاحيّتيني آشاغيداكي قروپلارا بؤلمك اوْلار يازير:
الف- آذربايجان ملي مجلسي نين تشكيلي و فعاليتي ساحه سينده ملي مجلسي بوراخماق و يئني سئچگي لر تعيين ائتمك، مجلسين اجلاسيه لريني چاغيرماق.
ب‌- ملي مجلسين صلاحيّتي ايله علاقه دار اوْلان وظيفه لر ساحه سينده، ملي مجلس طرفيندن قبول اوْلموش قانونلاري نشر ائتديرمك و لازيم گلديكده اوْنلاري ايضاح ائتمك، حكومتين تقديم ائتدي يي قانون لايحه لريني قبول ائديب، بو قرار و سر انجام لاري قانونا موافق اوْلماديقدا لغو ائتمك، مجلسين مذاكره سينه تقديم ائتمك، ملي مجلسين اجلاسيه لري آراسينداكي مدتده آيري- آيري وزيرلري ايشدن آزاد و يا خود وظيفه يه تعيين ائتمك، آذربايجانين دئموْكراتيك دولتي نين اوْردئن و مداللاريني تأسيس ائتمك، خالقين ان لياقتلي اوْغول و قيزلاريني اوْردئن و مداللارلا تلطيف ائتمك.
بونلاردان علاوه رياست هيئتي بير سيرا مسئله لر اوزره قانونلاردا وئره بيلردي. مثلا املاك مصادره سي اوزره، خالق تصرفاتي برنامه سي و دولت بودجه سي اوزره قانونلار قبول ائديردي. رياست هيئتي ملي مجلسين بوتون اداره ايشلريني منتظم صورتده آپاريردي و اوْنون بودجه سيني تنظيم ائديردي.
ملي مجلسين ياراديلماسي ايله علاقه دار، ملي حكومتين باش ناظري، سيد جعفر پيشه وري ”آذربايجان“ روزنامه سي نين 1324-نجي ايل 109- نجي ساييندا ملي مجلسه ملت وكيللري نين سئچيلمه سي ايله علاقه دار اوْلاراق يازيردي كي، بيزيم اوچون آيري بير يوْل يوْخ ايدي. تهرانسيز اؤز توتدوغوموز ايشي آخيرا يئتيرمه لي، اؤز ملي آزادليغيميزي تأمين ائتمه لييديك. اوْنون اوچون جاوابا منتظر اوْلمادان اوچونجو بؤيوك قدمي گؤتوروب مجلس ملي انتخاباتيني باشلاديق. بوفرقه و ملّت اوچون بؤيوك امتحانايدي. بو امتحاندان فرقه و خالقيميز باشي اوجا چيخدي. تهديد و تطميع اوْلمادان كئچيريلن مجلس سئچگي لرينده مدتين آزليغي و فرقه نين حاضيرليق واختي اوْلماديغينا باخماياراق، يوزمين لر له اهالي شركت ائتدي. راي وئرن لرين سايي بعضي يئرلرده يوز قات قاباقكي سئچگيلردن آرتيق اوْلدي.
ايندي يه دك ايراندا فعاليت گؤسته رن مجلس لردن كؤكلي صورتده فرقلي اوْلان آذربايجان ملي مجلسي دئموْكراتيك و ترقي پرور قوّه لرين سياسي حاكميتيني حياتا كئچيرمه يه باشلاميشدي.
ملي اؤندر سيد جعفر پيشه وري نين دوشونجه سينه داياراق يئني يارانميش ملي آزادليق و دئموْكراتيا اوغروندا مبارزه پروسئسينده ملي مجلسين يارانماسي مسئله سي دؤورون طلب لرينه مناسب دئموْكراتيك بير قورولوش ياراتماق طلبيني ايره لي سوروردو.
” آذربايجان“ روزنامه سي نين 109- نجي ساييندا سيد جعفر پيشه وري حركاتين ماهيّتيني آچيقلاياراق آيدين شه كيل ده ايضاح ائديردي كي، باشلاديغيميز بؤيوك حركتين ملي رنگ و ملي خاصيّتني
ده ييشديرمك ايسته ين لر، خالقيميزين سيلاحيني اليندن آلماغا چاليشيرلار.
ميرزه زاده سلطان ” ملي دئموكراتيك قورولوش اوغروندا“ آدلي مقاله سينده يازيركي، آذربايجان دا ملي دئموْكراتيك قورولوش يارانماسي اؤلكه ده شاهليق اصول اداره سي نين لغو ائديلمه سينده مهم روْل اوْينادي و خالق دئموْكراتيك دولتين فعاليتي نين باشلانغيجيني قوْيدو. بو هر شئيدن اوّل اؤزونون حقوقي ايفاده سيني خالق كوةنقره سي نين نشر ائتدي يي مترقي سئچگي قانونو اساسيندا گئنيش خالق كوتله لري طرفيندن سئچيلميش ملّي مجلسيميزين قانون وئريجي ليك فعا ليتينده تاپدي. يئني يارانميش ملي مجلسين بيرينجي اجلاسي نين گونده لي يينه داخيل اوْلان اشاغيداكي مسئله لر قوْيولدوغونو يازان ميرزه زاده سلطان، ” آذربايجان ملي مجلسي“ آدلي مقاله سينده بو موضوع لاري ترتيب له بئله قيد ائدير:
1- ملي مجلسين ماندات كومسيونونون سئچيلمه سي
2- مجلسين داخيلي نظامنامه سي نين تصديقي
3- مجلسين داخلي كوْمسيونلاري نين سئچيلمه سي
4- مجلسين رياست هيئتي نين سئچيلمه سي
5- حكومتين( وزير لر شوراسي نين) ياراديلماسي
ميرزه زاده سلطان مقاله سيني آشاغيداكي موضوع لارلا دوام ائدير : ملي مجلس دئموْكراتيك ايش قايداسي ايله ايشله ييردي. مجلسين اجلاسيه سي اوْنون بلا واسطه فعاليت فورومو اوْلوب نماينده لرين عمومي اجلاسيندان عبارت ايدي. ملي مجلسين اجلاسيه لري اوْنون رياست هيئتي طرفيندن ايلده 4 دفعه چاغيريليردي. نؤوبه دن كنار اجلاسيه لر ايسه مجلسين نماينده لريندن 11 نفرين يازيلي طلبي ايله رياست هيئتي طرفيندن چاغيريلا بيلردي. اجلاسيه لرين اوچ آيدان بير كئچيريلمه سي بلاواسطه قانون وئريجي لي يه ، اداره چي ليك اوْرقانلاري نين فعاليّتينه، قانونلارين اجرأ ائديلمه سينه، نظارت ائتمه يه مجلسه امكان وئريردي.
آذربايجان ملي مجلسي ، ايران مجلسيندن فرقلي اوْلاراق نماينده لرين ياريسيندان چوْخو اوْنون
اجلاسيه لرينده حاضير اوْلدوقدا اؤز ايشينه باشلاييردي.
ميرزه زاده سلطان مقاله نين باشقا حصه سينده ملي مجلسين صلاحيّتينه داخيل اوْلان بير نئچه اؤنملي
مسئله يه ده توْخونورو يازير: آذربايجان ملي مجلسي اؤزونون بير ينجي اجلاسيه سينده مجلس نماينده لريندن ماليه ايشلري و خالق قوْشونلاري ايشلري اوزره ايكي دائمي كوْمسيون سئچدي. بو كوْمسيونلار مجلسين صلاحيّت مدّتي عرضينده فعاليّت گؤسته ريرديلر.
ميرزه زاده هله ”21 آذر نهضتي خالق كوتله لري نين دولتي اداره ائتمه سينه گئنيش يوْل آچدي“- آدلي مقاله سينده كرمان دا نشر اوْلوب ياييلان ” بيداري“ روزنامه سي نين 21 آذر حركاتينا مناسبتيني ستاد وئره رك يازير: كرماندا چيخان بيداري روزنامه سي 1324- نجي ايل 10- دي تاريخلي نمره سينده يازير كي، سوْن 20 ايل مدتينده ايران حكومتي و اؤلكه نين باشچيلاري ممكن قدر قانون اساسيني تاپدالاميش و حكومتده خالقين اشتراكينا هئچ وجهله يوْل وئرمه ميشلر. حال بو كي. آذربايجان ملي مجلسينده ملي- آزادليق و دئموْكراسي اوغروندا مبارزه يه حاضير اوْلان صنفلرين نماينده لري اشتراك ائديرديلر.
ملي مجلس اؤزونون صلاحيّتيني، وظيفه لريني و ايش قايدالاري ايله ياناشي داخيلي نظامنامه سيني قبول ائتديكدن سوْنرا، قانون وئريجي لي يي و عالي نظارتي حياتا كئچيرمه يه باشلاميشدي.
ملي مجلسين اوْرقاني ” آزاد ملّت“ روزنامه سي نين 1325- نجي ايلده نشر اوْلان 18- نجي ساييندا ملي مجلسه ملّت وكيلي سئچيلن لر حاقيندا ماراقلي بير معلومات درج ائتميشدي:
آزاد ملّت روزنامه سي همن معلوماتي بئله ايشيقلانديرميشدي: سئچيلن 101 نماينده دن 12 نفري كندلي، 16 نفري ضيالي، 14 نفري صنعتكار، 12 نفري ملكه دار، 15 نفري فهله، 10 نفري كارمند، 10 نفري تاجر، 8 نفري معلم، 2 نفري كارخانا صاحبي، هابئله 2 نفري ايسه روحاني ايدي.
ميرزه زاده سلطان بو بؤلگويه ” آذربايجان ملي مجلسي“- آدلي مقاله سينده استناد ائده رك داها ماراقلي بير مقايسه تقديم ائدير. او همن موضوع نو بئله قلمه الير: نماينده لرين اوچده بيريندن چوْخو گنج لردن عبارت ايدي. 28-35 باشيندا اوْلان همين نماينده لرين اكثريتي عالي ساوادلي ايدي. ميرزه زاده علاوه ائديركي، ”ايران ما“ روزنامه سي نين رئداكتورو حاقلي اوْلاراق يازيردي كي، آذربايجان ملي مجلسينده ساوادلي گنج لرين سايي ايران مجلسينده كيندن داها چوْخ ايدي.
ياخين و اوْرتا شرق خالقالاري تاريخينده بيرينجي دفعه اوْلاراق قادين لارين ملي مجلسه ملت وكيلي سئچمكده و سئچيلمكده اشتراك ائتمه لري آنجاق و آنجاق آذربايجان ملي مجلسي دؤورونده باش وئرميشدي.
آذربايجان ملي حكومتي نين عالي محكمه سي نين صدري زين العابدين قيامي نين شخصي آرشيوندن اليميزه دوشن داها ماراقلي بير سند ايسه ياخين و اوْرتا شرق خالقلاري تاريخينده مثلي گؤرونمه ميش اوْلاراق هميشه ليك قالاجاقدير. بو سندده گؤسته ريليركي، تبريز شهري نين بيرينجي دؤور مجلس سئچگي لرينده مركزي صانديغا 500 قادين، چرنداب و ليل آباد سئچگي صانديغينا 459 قادين، قره مليك و شام قازان سئچگي صانديغينا 506 قادين، اميرخيز و دوزدوزان سئچگي صانديغينا 156 قادين. خيابان و مارالان محله لري سئچگي صانديغينا 754 قادين، باغ مئشه و بيلان كوه سئچگي صانديغينا 262 قادين، حكموار سئچگي صانديغينا ايسه 521 قادين گيزلي سس وئرمه يوْلي ايله ملي مجلسه ملّت وكيلي سئچگيسينده راي وئرميشلر.
ملّي- آزادليق و دئموْكراتيا اوغروندا مبارزه نين ثمره سي اوْلان آذربايجان ملي مجلسين ياراديلماسي ايستر ايران داخيلينده، ايستر سه قوْنشو اؤلكه لرده گئدن خالق حركاتي نين هله سوْنراكي انكشافيندا دا مهم تأثير ائديجي روْل اوْيناميشدي.
مضمون و فوْرما اعتباري ايله مترقي و يئني حاكميّت اوْرقاني اوْلان ملي مجلس، گئنيش خالق
كوتله لري نين اراده سي نتيجه سينده يارانديغينا گؤره، گئنيش خالق كوتله سي نين منافعيني تمثيل ائتميش، دئموْكراتيك و مترقي اصلاحات كئچيرمك وظيفه سيني اؤز قارشي سيندا مقصد قوْيموشدو.
ميررحيم ويلايي و ع. زنوزي ” ملّي مجلس“ – آدلي مشترك يازديقلاري مقاله ده بئله قيد ائديرلر: آذربايجاندا خالق حاكميّتي نين يئني تيپلي دئموْكراتيك دولت فوْرماسي اوْلان و ان عالي حاكميّت اوْرقاني ساييلان ملّي مجلسين ياراديلماسي آذربايجانين خصوصا اجتماعي- اقتصادي وضعيّتينه، زامان و مكان شرايطينه اويغون شه كيل ده تطبيق ائديلدي.
آذربايجان ملّي مجلسي باشدا اوْلماقلا انجمن لر خالق حاكميّتينين سياسي اساسيني تشكيل ائتديلر.
عالي اجرا ائديجي اوْرقان اوْلان آذربايجان ملّي حكومتي ملّي مجلس طرفيندن ياراديلدي. دولت هيئتي مجلس قارشي سيندا مسئول و جاوابده اوْلماقلا مجلسين دولتي ده ييشديرمك صلاحيّتي، دولتي و آيري- آيري وزيرلري استيضاح ائتمك حقوقي وارايدي. دولت بودجه سي مجلسين مذاكره و تصديقيندن گئچيريلديكدن سوْنرا قانون شكلي آليردي. دولتين پروْقراملاريني، قرار لايحه لريني مجلس تصويب ائدير، يا خود رد ائده بيلردي. آذربايجانين عالي محكمه رئيسي نين و باش پراكروْرون تعيين ائديلمه سي ملي مجلسين صلاحيّتينه داخيل ايدي.
آذربايجان ملّي مجلسي ملي اقليّت لرين ده سياسي حاكميّت حقوقوني اؤزونده تمثيل ائديردي.
ملي اقليّت لرين حقوقي هله بير يانا، بو واختا قدر اؤز آنا ديليندن محروم اوْلموش ملّتيميز تهران
حاكم لري نين ارتجاعي شوْونيستي سياسي نتيجه سينده اؤز ملي معارفيني انكشاف ائتديرمكدن محروم ائديلميشدي. ملّي مجلس بوتون بو محروميّت لره سوْن قوْيدي.
معارف حاقيندا قرار قبول ائتدي. تهران حكومتي نين جزأ ديواني نين لغو ائديلمه سي باره ده دئموْكراتيك پرنسيپ لر اوزره قانون چيخاردي. قضايي ايشلره عموم خالق طرفيندن سئچيلن ملي مجلسين تعيين ائتدي يي عالي محكمه نين اوْرقالاري مسئوليّت دانيشماغا باشلادي.
اؤلكه ده حكم سورن گئري لي يي آرادان قالديرماق اوچون ملي مجلس مختلف ساحه لرده عملي اوْلاراق لازيمي تدبيرلر آپاردي. معارف، اينجه صنعت، صحيه، فلاحت حاقيندا قانونلار قبول ائتدي و لازيم اوْلان قدر بو اوْرقانلاري انكشاف ائتديرمك اوچون بودجه تصويب ائتدي.
آذربايجاندان قاچان خالق دوشمن لري نين توْرپاقلاريني و خالصه يئرلرين بؤلونمه سي حاقيندا قرار چيخاراراق بو توْرپاقلاري كندلي لر آراسيندا پولسوز اوْلاراق بؤلمه يه باشلادي.
1946- نجي ايلده تهرانا و سوْنرا ايسه آذربايجانا گلن فرانسه كموْنيست فرقه سي نين رهبري مارسل كاشن بئله يازيردي: من آذربايجانين اصل اهالي سيندن نئچه نفرله گؤروشمك فرصتي الده ائتديم. اوْنلار تكامل مرحله سينه چاتميش بير تمدنه صاحب ايديلر و يئني سياسي حياتي چوْخ ياخشي بيليرديلر. اوْنا گؤره ده عجبا، طبيعي دئييلمي كي، اوْنلار تهران حكومتي طرفيندن عذابدا اوْلسونلار؟ عجبا، آذربايجان ملي
مجلسي نين نشر ائتدي يي پروْقرامدان داها دئموْكراتيك بير شئي وارديرمي؟
مير رحيم ولايي و ع. زنوزي مشترك يازديقلاري ” آذربايجان ملي مجلسي“ آدلي مقاله لرينده دقيق اوْلاراق رقم لره اساسلانير و يازيرلاركي، خالصه توْرپاقالارين و خالق دوشمن لري نين توْرپاقلاري نين بؤلوشدورلمه سي حسابينا تقريبا 1500 كنده و بو كندلرده 200 مين عائيله و يا بير ميليونا قدر يوْخسول و زحمتكش كندلي لر 480 مين هكتار دان آرتيق توْرپاق آلديلار.
ترياك و ترياكدان دوزه لن باشقا شئي لرين قدغن اوْلونماسي، بدن مجازاتي نين لغو اوْلماسي، ارباب و رعيت آراسيندا بهره نين عدالت له بؤلونمه سي كيمي مسئله لر حاقيندا قرار چيخاران ملي مجلس، اؤزونون بير ايل فعاليتي دؤورونده تخمينا يوزه قدر دئموْكراتيك پرنسيپ لر اوزره فايدالي قانون و قرارلار قبول ائتدي. آذربايجان ملي حكومتي دؤورونده خالقين دولت حاكميت اوْرقانلاري ملي مجلس باشدا اوْلماقلا انجمن لرين يارانيب و فعاليّته باشلاماسي ايله اؤز حليني تاپميش اوْلدي. 1324- نجي ايلين بهمن آييندا ملي مجلسين قرارينا اساسا آذربايجانين بوتون ولايت، ماحال، بولوك لارينده انجمن لر تشكيل ائديلدي.
21 آذر حركاتي نين اشتراكچيسي ع. زنوزي ” آذربايجان ملي حكومتي دؤورونده خالقين دولت حاكميّت اوْرقانلاري“ آدلي مقاله سينده يازيركي، خالقا منسوب اوْلان دولت حاكميّتي نين ان عالي اوْرقاني آذربايجان ملي مجلسيندن عبارت ايدي. ولايت، ماحال، بلوك انجمن لري ايسه دولت حاكميّتي نين يئرلي اوْرقانلاري و يا خود منسوب اوْلدوقلاري ماحالين مجلس لري و آذربايجان ملي مجلسي نين
ممثللري ايدي لر. ع. زنوزي علاوه ائديركي، بو دؤوروده ياراديلان انجمن لر مشروطيت دؤورونده ياراديلان انجمن لردن داها مترقي ايدي لر.
ع. زنوزي داها بير فاكتا اشاره ائده رك يازيركي، آذربايجان ملي مجلسي و انجمن لر اؤزلري نين تشكيلات قورولوشو، ماهيّتي، صلاحيّت و وظيفه لري اعتباري ايله ايران مجلسيندن و ايران قانون اساسي سينده نظرده توتولان ايالتي و ولايتي انجمن لردن تمامي ايله فرقلي اوْلماقلا اوْرتا و ياخين شرق خالقلاري نين دولت قورولوشو تاريخينده تمام ايله يئني تيپلي، مترقي و دئموْكراتيك دولت فوْرماسي ايدي.
آذربايجاندا مجلس و انجمن سئچگي لرينده ملّي، ديني، جنسي فرقلريندن، سياسي باخيشلاريندان و اجتماعي وضعيّت لريندن آسيلي اوْلماياراق، بوتون آذربايجانلي لار ياخيندان اشتراك ائتدي لر. بئله ليك له گئنيش خالق كوتله لري نين دولت حاكميّتي اوْرقانلاريندا و دولتي اداره ايشينده اشتراكي حقيقتا تأمين ائديلميش اوْلدي.
21 آذر حركاتي نين 30- نجي ايل دؤنومو مناسبتي ايله 1355- نجي ايلده، آذربايجان دئموْكرات فرقه سي ” 21 آذر نهضتي ايران ملي دئموْكراتيك حركاتي تاريخي نين پارلاق صحيفه سي دير“- آدلي بير كتاب نشر ائتميشدير. كتابدا بير چوْخ باشقا معلوماتلارلا ياناشي ملي حكومت دؤورونده ياراديلان انجمن لر له باغلي فاكت لارلا دوْلي ماراقلي بير معلومات درج اوْلموشدور. بو معلومات كتابين 59 –نجي صحيفه سينده ايشيق اوزو گؤرموشدور. آدي گئدن كتابدا معلومات بئله وئريلميشدير:
آذربايجان ملّي مجلسي نين ولايت و شهر انجمن لرينه سئچگيلر حاقيندا تصويب ائتدي يي قانونا گؤره آذربايجاندا ياشايان 20 ياشينا چاتميش بوتون وطنداشلار انجمن سئچگيلرينه سس وئرمه حقوقونا مالك ايدي. ياشي 25- دن آز و 70 – دن چوْخ اوْلمايان بوتون وطنداشلار ايسه انجمن لره نماينده سئچيله بيلردي. ولايت انجمن لرينه 35، ماحال انجمن لرينه 25، بخش انجمن لرينه ايسه 15 نفر نماينده سئچمك معيّن ائديلميشدي. كند اهاليسي نين ساييندان آسيلي اوْلاراق كند انجمن لري نين نماينده سي 3 نفردن 5 نفره قدر ايدي. سئچگي حاقيندا قرارين 2 –نجي ماده سينه اساسا شهر انجمن لري 4 قوروپا بؤلونموشدو:
1- حكومت مركزي( تبريز شهري)
2- ولايت مركزي
3- ماحال مركزي
4- بخش مركزي
تبريز شهرينه 65 نفر، ولايت مركزينه 47 نفر، ماحال مركزلرينه 31 نفر و بخش مركز لرينه 25 نفر عضو سئچيلدي.
بوتون بو انجمن لر مجلس طرفيندن تصويب اوْلونموش داخيلي آئين نامه يه اساسا دئموْكراتيك مركزيت و دسته جمعي رهبرليك اصولي ايله ايشله ميشلر.
انجمن لرين گئنيش حقوق و صلاحيّت لري حاقيندا سيد جعفر پيشه وري دئميشدير: انجمن لرين صلاحيت لري چوْخ گئنيش دير. اوْنلار دولت اوْرقانلاري نين بوتون ايشلرينه قاريشا بيلرلر. انجمن لر اؤزلري نين انكشافي اوچون اؤلكه ده ممكن اوْلان بوتون شرايطي ياراتماليديرلار. آذربايجان خالقي هله تقريبا 40 ايل اوّل قهرمانجا سينا آپارديغي مبارزه نتيجه سينده يئرلي حاكميّت اوْرقانلاري نين ياراديلماسي حقوقونو الده ائتميشدير. لاكين، آزادليق دوشمن لري ايندي يه دك اوْنا اؤز حياتيني دئموْكراتيك اساسلار اوزره قوْرماغا امكان وئرمه ميشلر .
آذربايجان ملّتي، ملّي اؤندر سيد جعفر پيشه وري نين ايره لي سوردويو بو فيكيرلري حياتا كئچيرمك اوچون حركته گلميش، بو ده يرلري قوْروماق نامينه اجرأ ائديجي اوْرقان ياراتماغا استقامت گؤتورموشدو.
” وطن يوْلوندا“ روزنامه سي نين 145(348)- نجي ساييندا بيرينجي صحيفه نين اوْرتا ستونوندا اؤنجه تقديم ائتدي ييميز آذر بايجان ملي مجلسي ايله باغلي درج اوْلان يازي نين داواميندا آشاغيداكي معلوماتي اوْخويوروق: مجلس صدري آقاي شبستري مجلسده اكثريتي تشكيل ائدن دئموْكرات فرقه سي نين صدري آقاي پيشه وريني حكومتي تشكيل ائتمه يه دعوت ائتميشدير. بو، بوتون مجلس طرفيندن بير راي له قبول ائديلميشدير. بونونلادا، الده ائديلميش موفقيّت لري ضمانت ائدن، آذربايجان ملّي حكومتي ياراديلميشدير.
” آذربايجان“ روزنامه سي 1324- نجي ايل، بهمن آيي نين 4- دي، 109- نجي ساييندا 21 آذر حركاتي نين رهبري سيد جعفر پيشه وري نين مؤوجود وضعيّت له باغلي يازديغي مقاله ني چاپ ائتميشدير. همن مقاله ده آذربايجان ملّي حكومتي نين باش ناظري ملّي اؤندر سيد جعفر پيشه وري بئله يازيردي:
آذربايجان خالقي اؤزونون قدرتيني ملّي بيرليك و ملّي آزادليقدا تاپميشدير. ايندي آذربايجان ملّي بير اؤلكه دير. اوْنون قهرمان خالقي اؤزوني اداره ائتمه يه لايق اوْلدوغوني دنيايا اثبات ائتميشدير.
اوْرتا عصرلردن ميراث قالميش، انسانلارين من ليك و لياقتيني تحقير ائدن قانونلاري لغو ائتمك له ملّي مجلس ثبوت ائتدي كي، يالنيز دئموْكراتيك پرنسيپ لره اساسلانماقلا شخصيّتين حقيقي معنادا آزادليغيني تأمين ائتمك له انسانلارين مدني سه وييه سيني قالديرماق،اوْنلاري جمعيّتين لياقتلي عضوي ائتمك اوْلار.
آذربايجان ملّي مجلسي بو ده يرلري يئني دن بر پا ائتمك و ياشاتماق پرنسيپي اساسيندا گونده مه چيخميش و اؤزونون ان ده يرلي، ان قيمتلي، ان گره ك لي محصولي اوْلان اجرا ائديجي اوْرقان ساييلان ملّي حكومتين ياراديلماسيني تأمين ائتميشدير.