21 Kas 2008

آذربایجان فولکولری-دکتر فرزانه

آذربايجان فولكلـوري - دكتر فرزانه
Urmu
آذربايجان فولكلـوريدكتر فرزانه
بوگون بوتون ملتلر آراسينده توده يه عايد اولان:
ادبيات: افسانه‌لر، ترانه‌لر، مثل‌لر، شعرلر، حكايه‌لر، بيلمه‌جلر، آتالر سوزي، متلك لر …
رسوم و آداب و عنعنه: دين ، مذهب، جشن و عزا گونلري و اونلارين مراسمي، خرافه‌لر.
معيشته عائد: آليش ويريش، صنعت، فلاحت، ايو، لباس، غذا …
تاريخي عقيده‌لر: شاهلار و اوزگه ملتلر باره سينده دييلن سوزلر، كهنه بنالر حقينده تاپيلان اعتقادلر، بشرين بابالري، پيغمبرلر …
جغرافي عقيده لر: دنيانين ياراديلماسي، قار، ياغيش …
طبي و نجومي عقيده لر و سائره فولكلور آديله آدلانير.
19 نجي عصردن وجوده گلن علمي تاريخ لرين ان زنگين و اهميتلي قسمي مدنيت تاريخي نين اساسي ملتلرين فولكلوري اوسته بنالانمشدر.
دنياده پارليان علمي، ادبي، فني انكشافلر و اثرلرين بير چوقي خلقلرين رسوم و آدابي اساسينده دوغولمشدر.
مختلف ملتلرين فولكلورينه باخاراق اونلارين مليت، نژاد، ديل و باشقا خصوصيتلرينه اشنا اولماقلا برابر اونلارين مادي و معنوي حياتلريندن ده اطلاع اله گتيرمك اولور.
هر ملتين فولكلوري نه قدر گه‌نيش، گوزل اولسا او ملتين كچيرديگي تاريخيني، لياقتني، هوش و علميني اثبات ايدير.
بو خصوصده بوتون تانيش مستشرقلر، آسيا و آوروپا ملتلرنين فولكلوري باره سينده تحقيقاته گيريشن عالملر اعتراف ايديرلر كه آذربايجانين فولكلوري دنياده اولان فولكلور لرين ان مشهورلرينن و ان گوزللرينين بيري سي دور.
بو ئولكه ده ياشايان خلق اوزون زمان لردن بري هر بير تاريخي حادثه ايچون، هر بير تازه دين ايچون، هر بير گورديكي ايشيتذيكي، احساس ايتديگي منظره، سوز فكر ايچون بير عقيده و فولكلور ايجاد ايتمشدر.
آذربايجانين ملي داستانلرينده خلقين پهلوانليق، جوانمردليق روحي گورونور. بو داستانلرده عاشقلرين پريشانحالي، چكديكلري محنت لر، توكديكلري قان ياشلر معشوقلرين گوزه‌لليگني و عين حالدا وفالي و مهربان اولمقلري تصوير ايديلمشدر.
بو داستانلرده اولان قهرمانلر ايسترسه اوغلان يا قيز، شاه يا گدا ايسترسه ده عالم يا عامي اولور اولسون آنجاق هر بيري اوز يرينده آذربايجان خلقنين نماينده‌لري اولورلر ترانه و شعرلرده آذربايجانين گوزه‌لليكلري:
چمنلر، داغلردن آخان سولر، بهارين گل چيچكي، باشي قارلي داغلر، ميوه‌لي باغلرين وضعي منعكس اولوبدور.
مثللر و آتالار سوزلري آذربايجانين آق ساچلي، دنيا گورومش، قوجامان، تجربه‌لي بابالارنين صاف قلبلرينده و پاك روحلريندا دا سرچشمه آلارق درين معنالره و حقيقتلره شامل درلر.
بو داستانلرين، حكايه‌لرين، ترانه لرين چاشني سي «عشق» در. قهرمانلر بويوك حادثه‌لره، مانع لره توش اولاراق هيچوقت اميدلريني كسميب اوره‌كلرينده اولان آتشين عشقين اودني سونديرميبلر و اوز آرزولرينه چاتمقه چالشيبلر. بورادا ياشايان نسل‌لر چوق قديم قرينه‌لردن بري اوز مخصوص آداب و عنعنه لريني ظهوره يتن جور بجور دينلر و مذهبلر، مختلف ملتلرين تسلطينه قارشي زمانمزه قدر حفظ ايتمشلر.
آشاغيدا آذربايجان فولكلورنين الده اولان نمونه لريندن بو حصه سيني ويريريك.
1 ـ آذربايجان بياتيلري
آذربايجان فولكلوري آراسينده «بياتي» آدلانان ترانه و شعرلر چوق گوزه‌لدر. بو بياتيلر رباعي شكيلينده هجائي وزنيده يازيلرلر. بونلاردا لطافت، رقت، حسرت او قدر در كه هر كس اوخوسا متأثر اولور، شايد بو بياتيلر داغلرده سورولر دالينجه گزه‌ن چوبانين و يا دالينده تيكان شله‌سي داشيان اكنچي بالاسنين و يا كه قشلاقدن ييلاقه كوچكن جوان ايلاتين روحيندن قالخير بونلا بيله او قيصا و ساده عبارتلرين ايچينده گوستريلن استادانه لفظي صنعتلرله معنوي لطافتلر آذربايجان توده سينده اولان فكري استعداد و لياقتي اثبات ايتمكده در.
مثلاً بو بياتيده: عزيزيم سـو دايانــديدريــادا سـو دايانـدي
عشق اودينا سو سپديم
آلشـدي سو دا يانـدي
لفظي و معنوي گوزه‌ليكلر برلشيبلر، برنجي و ايكنجي بيتده اولان «سو داياندي» سو دورمق معناسي ورير. ولي دردنجي بيتده اولان «سو دا ياندي» سو يانمك ديمكدر و يا اگر برنجي و اينجي «سو دا ياندي» لريده سو يانمق معناسينه دوتاق شعر داخي بديعي و ظريف بير شكله دوشور.
« عزيزيم سو دا ياندي» بو عبارت بياتنين اولنجي بيتي اولمقله برابر خبر معناسي ورير. يعني اوندان بيله ايضاح اولور كه عشق اودي اول بير نچه شيلري مثلا عاشقين قلبيني وجوديني يانديريب اينديده سويي يانديرمقه باشليبدر.
بو بياتي عشقين شدتلي حرارتين بيان ايتمكله اوچنچي و دردنجي بيتنده بير شيرين شاعرانه اغراقه محتوي در «عشق اودنا سو سپديم» آلشدي سودا ياندي» بو بياتي‌نين هر كلمه سيندن اوني دييه‌نين حسرتي، تعجبي، تأسفي آنلاشير و گورونور كه بو مختصر و ساده كلمه‌لرده نه قدر معني، نه قدر ظرافت، نه قدر عشق يرلشيبدر، هيچ خيال ايتمك اولماز كه آيري ديللرده بيله بير استعداد و آيري خلق لرده بيله بير ذوق و احساسات اولسون.
يا بوندا:بـو دره نــارين درهگيتديكجه نارين دره
بوردا بر باغ سالديم
يار گلـه نـارين دره
اولنجي «نارين دره» بير كندين آديدر. ايكنجي «نارين دره» دن مقصود دار و وسعت سيز دره در. اوچنجي «نارين دره» بير آد و بير فعلدن وجوده گلمشدر «انار» و «درمك». گورونور كه شعري صنعتنده كي جناس و استعاره بو بياتيلرده داخي چوق ايشلنمكده در.
بو بياتيلري سوولين داغ، داش، چاي، سو، گل بستان، باغ، مارال، آي، گون، انا، سحر، آخشام، قاش، گوز، ساچ و كمر ساده و طبيعي كلمه لري ترانه لرينه وارد ايتمكله اونلاري داهي طبيعتي توصيف ايدن شعرلره اوخشادير. بو مقاله ده نمونه ايچين بير نيچه بياتي ويريريك:
عزيزيم كيمي گوزلر
تار چالان كيمي گوزلر
قاشون كيمي قاش اولماز
گوزلرين كيمي گوزلر
***
بو داغدا مه‌لر گلر
داغلاري انر گلر
نامرده توش اولانين
باشينه نه‌لر گلر؟
***
بو داغدا اكديم اكين
آلديلر اليمده كين
هيچ كافر هيچ مسلمان
اولماسين منيم تكين
***بير قوش گلير آغ داشدان
خبر ويرير قارداشدان
قارداش باجيدان دويسا
باجي دويماز قارداشدان
***
بو گلن اوزون بيلمز
دانشسا سوزون بيلمز
هر گليب سو دولدوران
چشمه نين گوزون بيلمز
***عزيزيم ممقانه
تبريزده ن ممقانه
باشيم كس سينه‌ن اوسته
قوي باتسين ممه قانه
***
بوستانام تاغيم آغلار
غمدن ياپراغيم آغلار
ساغام اوزوم آغلارام
اولسم توپراغيم آغلار
***بو دره نارين دره
گيتديكجه نارين دره
بوردا بر باغ سالديم
يار گله نارين دره
***
آي چيقدي قادر آللاه
تقصيريم نه در آللاه
يا منيم سووگوليمي
يا مني ئولدور آللاه
***آغ آلما قيزيل آلما
نيمچه يه دوزول آلما
چيركين آل نجيب اولسون
بد اصيل گؤزه‌ل آلما
***
آغاج باشيندا قورا
بيلمه‌ديم دوشدوم تورا
سني مندن ايده‌ني
ايمانسيز گيتسين گورا
***داغلار بولگه لي داغلار
ديبي كولگه لي داغلار
غريبم يول گوزلرم
هاچان ايل گلي داغلار
***
عزيزيم آخشاملار
چراغ يانار آخشاملار
ايولي ايوينه گيدر
ايوسيز هاردا آخشاملار
***
آرازي آييرديلار
قومونان قايرديلار
من سندن آيريلمازديم
ظلمنن آيرديلار
***
تبريز اوستي آجي وار
زلفين ايكي اوجي وار
سوه‌ن سوه‌نين اولسه
كيمين كيمه گوجي وار
***عزيزيم سيزه گللم
سورمه لي گوزه گللم
يوز ايل زنداندا قالسام
قوتولجاق سيزه گللم
***
عزيزيم من دولانيم
من گيريم من دولانيم
اللـه سني ساخلاسين
ساينده من دولانيم
***عزيزيم وطن ياخشي
كوينگي كتن ياخشي
غربت يير جنت اولسا
گينه ده وطن ياخشي
***
عزيزيم بو داغنان
ايل گيدر بو داغنان
سنه ياخشي ديمزلر
من اولسم بو داغنان
***خمارام گوزلروندن
هي دوتوب ديزلروندن
بيليديم آيريليق وار
اوپرديم گوزلروندن
***
عاشيق آراني داغلار
پيكان ياراني داغلار
كونول ايستر ال چاتماز
كسيب آراني داغلار
***عزيزيم مايا گوزلر
كارواني مايا گوزلر
اسدي يل آيريلدي زلف
ساتاشدي آيا گوزلر
***
قاشلارون خراساني
كيم سالدي طورا ساني
يالوارام بير آلاهه
تيز سالسون يولا سني
***آلما آتديم نار گلدي
كتان كوينك دار گلدي
قاپويه كولگه دوشدي
ايله بيلديم يارگلدي
***
آي چيقدي اينجه قالدي
گوزوم دالينجه قالدي
آي كيمي پولاد جانيم
اريدي اينجه قالدي
***اليمده قفسيم وار
ساخلارام هوسيم وار
ايله سني دييه‌رم
نه قدر نفسيم وار
***
باغچاسيندا ساري گل
ياري غنچه ياري گل
نيه مندن كوسموسن
باري دانيش باري گول
***باغا گيرديم ازلدن
دسته توتدوم خزلدن
بيلسيديم وفان بودور
دوست اولمازديم ازلدن
***
يوللارين باشي ايله
اوستونون داشي ايله
سنه بير كاغذ يازديم
گوزومون ياشي ايله
***عزيزيم هر آيلار
هر اولدوزلار هر آيلار
باشيم جلاد الينده
ديليم سني هرآيلار
***
عزيزيم وار درديم
يوخ درمانيم وار درديم
گل اكنلر گل دردي
من گل اكديم خار درديم
***اودا مني يانديرير
بودا مني يانديرير
سويوندوم سووا دوشديم
سودا مني يانديرير
***
من ئولدوم آنام قالدي
اوديما يانان قالدي
نه دنيادان كام آلدي
نه بير نشانام قالدي
***منيم آنام ئوز آنام
ايكي دولو گوز آنام
ياد گله‌ر يالان آغلار
قوي آغلاسين ئوز آنام
***
الينده بايدا دوتار
بايداني چايدا دوتار
يغيلار قوم قبيله
هره بير قايدا توتار
***من عاشقم يانار سوز
يا حيوا سوز يا نار سوز
آهيم دوشدي داغلارا
قاچون ايللر يانار سوز
***
قاشلارون قبله گاهدور
يادا باخما گناهدور
داغلاردا دومان دوشسه
اودا من چكن آه دور
***عزيزيم سولي گوزلر
سنده كي دولي گوزلر
عاشيق هجران چولونده
اوتوروب يولي گوزلر
***
قاشلارون ذوالقدري
اوجلاري ميل قدري
هر سحر اوزون گورسم
آچيللام گل قدري
***عاشقم نئجه ايليم؟
گوندوزي گئجه ايليم
سن من سيز دولانيرسان
من سن سيز نئجه ايليم
***
عزيزيم يوز قانادي
طرلانين يوز قانادي
يل اسيب زلف داغيلسه
آق يوزده يوز قانادي
***
داغلار داغيمدور منيم
غم اولاغيم دور منيم
دينديرمه قان آغلارام
يامان چاغمدور منيم.
***